Dilimizdə bəzi sözlər var ki, onların daşıdığı məna təkcə bir sahə ilə məhdudlaşmır. Bu sözlər həm gündəlik danışıqda, həm rəsmi sənədlərdə, həm də elmi və hüquqi mətnlərdə özünəməxsus yer tutur. “Əsas” sözü məhz bu cür çoxşaxəli və funksional sözlərdən biridir. Sözün özünün əsaslı olması həm leksik baxımdan, həm də semantik və kontekstual aspektlərdə diqqətəlayiqdir. Məsələn, əsas kimi istifadə edilən sifət və ya isim nitq hissələri bir mənanı ifadə etdiyi halda, əsasnamə və əsas vəsait kimi terminlər hüquqi və iqtisadi məzmun daşıyır. Əsasən isə zərf və bağlayıcı kimi dilin quruluşunda fikir axıcılığını təmin edən bir vasitədir.
ƏSAS SÖZÜNÜN LÜĞƏVİ MƏNASI
“Əsas” sözü türkdilli mənbələrdə və Azərbaycan dilində kök etibarilə “təməl”, “bünövrə”, “önəmli”, “əsaslı” mənalarına gəlir. Bu söz həm maddi, həm də mənəvi anlamlarda işlədilə bilir:
- Maddi mənada: “binanın əsası”, “divarın əsası” burada “bünövrə”, “dayaq” kimi başa düşülür.
- Mənəvi mənada: “fikrin əsası yoxdur”, “iddiası əsassızdır” yəni möhkəm səbəbə, dəlilə dayanmır.
Bu baxımdan “əsas” həm fiziki, həm də düşüncə və anlayış bazasında “dayaq”, “təməl” və “möhkəmlik” ideyasını verir.
ƏSAS NİTQ HİSSƏSİ KİMİ
Qrammatik baxımdan “əsas” Azərbaycan dilində sifət, isim, zərf və bağlayıcı kimi müxtəlif nitq hissələrində istifadə oluna bilər:
Sifət kimi:
- Əsas məsələ, əsas səbəb, əsas səbəbkar bu cümlələrdə “əsas” sifət rolunda çıxış edir və “mühüm”, “təməl” mənası verir.
İsim kimi:
- Əsası olmayan ittiham, bu işin əsası yoxdur bu hallarda “əsas” isim rolunu daşıyır və “təməl”, “səbəb”, “əsaslandırma” kimi başa düşülür.
Zərf kimi:
- Əsasən belə oldu, Əsasən bu bölgədə yayılıb burada zərf rolundadır və “ümumilikdə”, “çox vaxt”, “çox ehtimalla” mənası verir.
Bağlayıcı kimi:
- Əsasən də yaz aylarında bu hallar artır. bu cür cümlələrdə “əsasən” səbəb əlaqəsi bildirən bağlayıcı olur.
ƏSASNAMƏ NƏDİR?
Hüquqi kontekstdə “əsasnamə” hər hansı bir müəssisənin, təşkilatın və ya qurumun fəaliyyətini tənzimləyən əsas hüquqi sənəddir.
Əsasnamənin xüsusiyyətləri:
- Hüquqi qüvvəyə malikdir.
- Qurumun məqsədi, struktur bölmələri, idarəetmə mexanizmi, maliyyə mənbələri və digər fəaliyyət prinsipləri bu sənəddə qeyd olunur.
- Dövlət qeydiyyatına alınmaq üçün müvafiq Ədliyyə orqanlarına təqdim olunur.
Məsələn, bir məktəbin əsasnaməsində qeyd olunur ki, bu təhsil müəssisəsi hansı proqramlar üzrə tədris aparır, neçə illik təhsil müddəti var, müəllimlərin və şagirdlərin hüquq və vəzifələri nədən ibarətdir və s.
Əsasnamənin forması hüquqi standartlara uyğun hazırlanmalıdır və lazım gəldikdə dəyişdirilə bilər.
ƏSAS VƏSAİTLƏR NƏDİR?
Mühasibatlıqda və maliyyə uçotunda “əsas vəsaitlər” uzunmüddətli istifadə üçün əldə edilən, müəssisənin fəaliyyətində istifadə olunan, lakin bir dəfəyə deyil, illərlə istifadə olunan maddi aktivlərdir.
Bunlara aşağıdakılar daxildir:
- Binalar, tikililər
- Maşın və avadanlıqlar
- Nəqliyyat vasitələri
- Ofis mebelləri
- Kompüterlər və texniki avadanlıq
Əsas vəsaitlərin əsas xüsusiyyəti:
- İstifadə müddəti bir ildən artıq olur
- Müəyyən dəyər həddindən yuxarı olur
- Geyinmək, istifadə etdikcə amortizasiya olunur
ƏSAS VƏSAİTLƏRİN UÇOTU
Mühasibatlıq baxımından əsas vəsaitlərin uçotu aşağıdakı mərhələləri əhatə edir:
- Qeydiyyata alınma – alınan və ya tikilən vəsaitin dəyəri və kateqoriyası qeydə alınır.
- Amortizasiya hesablanması – hər il həmin aktivin dəyəri müəyyən faizlə silinir.
- Saxlanma və istifadə müddəti – vəsait istifadədə olduğu müddətcə uçotda aktiv kimi qalır.
- Silinmə – artıq yararsız və ya satılmış əsas vəsait mühasibat uçotundan silinir.
ƏSAS VƏSAİTLƏRİN SİLİNMƏSİ
Əsas vəsaitin silinməsi aşağıdakı hallarda baş verir:
- Fiziki cəhətdən yararsız hala düşərsə
- Satılarsa və ya bağışlanarsa
- İtirilərsə və ya oğurlanarsa
Silinmə zamanı aktivin qalıq dəyəri müəyyən edilir və bu məbləğə uyğun olaraq vergi və uçot sənədləri yenilənir.
ƏSASƏN SÖZÜNDƏN SONRA VERGÜL GƏLİRMİ?
Bu Azərbaycan dili qrammatikasında çox soruşulan məsələlərdəndir. “Əsasən” sözündən sonra vergül qoyulub-qoyulmaması cümlənin quruluşundan asılıdır.
Nümunələr:
- Əsasən kənd yerlərində bu problem daha çox müşahidə olunur.Bu cümlədə vergülə ehtiyac yoxdur.
- Əsasən, sənə güvənirdim.Bu cümlədə “əsasən” sanki müstəqil fikir daşıyırsa və vurğu varsa, vergül qoyula bilər.
Qayda: Əgər “əsasən” zərf kimi cümlənin əvvəlində və vurğulu deyilsə, vergül qoyulmur. Əgər vurğulu deyilsə və cümlənin əvvəlində parentetik işlənirsə, vergül gələ bilər.
ƏSASNAMƏYƏ NƏ YAZILIR?
Bəzən bu sual da ortaya çıxır: “Əsasnamə” birləşməsi necə yazılır “əsas namə”mi, yoxsa “əsasnamə”mi?
Doğru yazılış: Əsasnamə, çünki bu, sabitləşmiş hüquqi termin kimi qəbul olunur. Eyni zamanda Azərbaycan orfoqrafiya lüğətində bu forma təsdiqlənmişdir.
ƏSAS SÖZÜNDƏN İSTİFADƏ EDİLƏN POPULYAR İFA DƏYƏRLƏRİ
“Əsas” sözü Azərbaycan dilində bir çox frazeoloji və sabit ifadələrdə də yer alır:
- Əsas budur ki… – önəmli məsələ budur
- Əsas odur ki, sən sağ olasan – humanist və təsəlliverici ifadə
- Əsas yaddan çıxıb – diqqətdən yayınan məsələ
- Əsas sən ol – bəzən ironiya, bəzən təşəkkür mənası verir
Bu ifadələr dilin canlı və emosional qatında “əsas” sözünün necə təsirli və emosional yüklə istifadə edildiyini göstərir.
Azərbaycan dilində təkcə bir leksik vahid kimi deyil, həm də çoxşaxəli semantik və funksional məna daşıyıcısı kimi mühüm rol oynayır. Bu söz dilin müxtəlif qrammatik kateqoriyalarında sifət, isim, zərf və bağlayıcı kimi işlənərək həm fikrin dəqiqliyini artırır, həm də cümləyə struktur və məna bütövlüyü verir.
Əsasnamə hüquqi sənədlərdə təşkilatların fəaliyyətini nizama salan hüquqi çərçivədir, əsas vəsaitlər isə iqtisadi sahədə müəssisənin maddi dayaq sütunlarını təşkil edir. Mühasibatlıqda əsas vəsaitlərin uçotu, silinməsi və amortizasiya qaydaları maliyyə idarəçiliyi baxımından olduqca əhəmiyyətlidir. Digər tərəfdən, “əsasən” sözünün məna və vurğuya görə vergül ilə işlənməsi yazılı nitqdə üslub baxımından diqqət tələb edir.
