Azərbaycan dilində yazı qaydaları, xüsusilə də durğu işarələrinin düzgün istifadəsi, ifadənin mənasını dəyişdirə biləcək qədər əhəmiyyətlidir. Bu durğu işarələrindən biri də vergüldür. Xüsusilə “əgər” sözündən sonra vergül qoyulub-qoyulmaması məsələsi uzun illərdir müəllimlər, tələbələr və dil sevərlər arasında müzakirə mövzusudur. Bu məqalədə, “əgər” və vergül münasibəti, onun qrammatik əsasları, istisnalar, istifadədəki yanlışlıqlar və düzgün yanaşmadan bəhs olunacaq.
“Əgər” nədir və hansı funksiyanı daşıyır?
“Əgər” Azərbaycan dilində şərt bildirən bağlayıcıdır. Qrammatik funksiyasına görə cümlədə şərt budaq cümləsini əsas cümləyə bağlayır. Məsələn:
- Əgər hava yağışlı olarsa, gəzintiyə çıxmayacağıq.
Bu nümunədə “əgər” şərti bildirir və cümlənin ilk hissəsini – yəni budaq cümləni – əsas cümləyə bağlayır.
“Əgər” sözünün sintaktik rolu və funksional istifadəsi
Azərbaycan dilində “əgər” sözü bağlayıcı rolunu yerinə yetirir və əsasən şərt budaq cümlələrinin qurulmasındaistifadə olunur. Bu söz vasitəsilə cümlədə müəyyən bir şərt qoyulur və həmin şərtin baş verməsi nəticəsində bir nəticə və ya vəziyyət yaranacağı ifadə edilir. Məsələn: “Əgər sən gəlməsənsə, mən tək gedəcəyəm.” Bu tip cümlələrdə “əgər” sözü cümlənin başlanğıcında işlədikdə, onun ardınca gələn hissə şərt budaq cümləsi sayılır. Şərt budaq cümlələri isə, əgər əsas cümlədən əvvəl işlənirsə, vergüllə ayrılır. Beləliklə, “əgər” sözü təkcə məna yükü daşıyan bağlayıcı deyil, həm də cümlə strukturunun qurulmasında mühüm qrammatik vasitə kimi çıxış edir. Yazılı nitqdə bu cür bağlayıcılardan düzgün istifadə etmək cümlənin aydınlığını və anlaşıqlılığını artırır. Buna görə də “əgər” sözünün istifadəsi zamanı onun hansı hissədə yer aldığına diqqət yetirmək vacibdir.
Əgər sözündən sonra vergül qoyulmayan halların izahı
Bəzən yazıda “əgər” sözündən sonra avtomatik olaraq vergül qoyulması vərdişi müşahidə olunur. Halbuki bu, bütün hallarda düzgün deyil. Əgər sözündən sonra gələn budaq cümlə əsas cümlədən sonra işlənirsə, həmin budaq cümlə əvvəlki fikri şərtləndirdiyinə baxmayaraq, vergül qoyulmur. Məsələn: “Sizə kömək edəcəyəm əgər vaxtım olsa.” Bu cümlədə əvvəlcə əsas fikir, sonra isə onu şərtləndirən cümlə gəlib. Belə hallarda durğu işarəsi ilə ayırmağa ehtiyac yoxdur. Burada əsas məqam cümlənin sintaktik ardıcıllığıdır. Yəni əvvəl əsas fikir, sonra şərt gəlirsə – vergül olmaz. Ancaq bu qaydanı pozaraq “Sizə kömək edəcəyəm, əgər vaxtım olsa.” şəklində yazılsa, burada artıq nəinki qrammatik, həm də üslubi baxımdan çaşqınlıq yarana bilər. Ona görə də yazı zamanı cümlənin quruluşuna uyğun olaraq “əgər” sözündən sonra vergül qoyulub-qoyulmamasına diqqət yetirilməlidir.
Məktəb proqramlarında və imtahanlarda “əgər” və vergül mövzusunun rolu
Azərbaycan dilinin tədris proqramlarında durğu işarələrinin düzgün istifadəsi xüsusi yer tutur. Burada “əgər” sözündən sonra vergülün işlənməsi məsələsi də xüsusi vurğulanır. Məktəb dərsliklərində və dövlət imtahanlarında – xüsusilə buraxılış və qəbul imtahanlarında – bu mövzudan suallar verilir. Şagirdlərdən verilən nümunələrdə hansı cümlədə vergülün düzgün və ya səhv qoyulduğu soruşulur. Bu isə onların qrammatik təfəkkürünü, analitik düşünmə qabiliyyətini inkişaf etdirir. Məsələn, “Əgər sən bu tapşırığı yerinə yetirsən, yüksək qiymət alacaqsan.” – bu cümlədəki vergülün qoyulması doğrudur, çünki budaq cümlə əvvəl gəlib. Ancaq imtahanlarda belə suallarda çətinlik yaşayan şagirdlər olur. Məhz buna görə də müəllimlər dərs zamanı bu cür nümunələri çoxlu izah etməli, şagirdlərə “əgər” sözünün sintaktik rolu və vergülün işlənmə qaydasını praktiki misallarla öyrətməlidirlər. Bu, yalnız yazı bacarığını deyil, eyni zamanda fikri düzgün qurmaq və ifadə etmək bacarığını da gücləndirir.
Vergül nədir və funksiyası nədən ibarətdir?
Vergül – yazıda pauzanı, yəni qısa fasiləni göstərən durğu işarəsidir. Əsasən eyni funksiyalı sözləri, mürəkkəb cümlənin budaq və əsas hissələrini, çağırışları, ara sözləri və izahları ayırmaq üçün istifadə olunur. Azərbaycan dilinin rəsmi imla qaydalarında bu funksiyalar dəqiq şəkildə müəyyən olunub.
Əgər sözündən sonra vergül qoyulmalıdırmı?
Bu sualın cavabı konkret sintaktik vəziyyətə əsasən dəyişə bilər. Amma ümumi qəbul olunmuş norma budur:
Əgər “əgər” sözü cümlənin əvvəlində gəlib şərt budaq cümləsinin başlanğıcıdırsa və bu budaq cümlə əsas cümlədən əvvəl gəlirsə – ondan sonra vergül qoyulur.
Nümunə 1:
- Əgər sən vaxtında gəlsəydin, biz görüşə bilərdik.
Nümunə 2:
- Əgər yağış yağmasa, futbol oynayacağıq.
Bu cümlələrdə “əgər” sözündən sonra gələn hissə şərti budaq cümləsidir və əsas cümlədən əvvəl gəlir. Bu halda vergül mütləq qoyulmalıdır.
Əgər sözündən sonra vergül qoyulmayan hallar
Əgər şərt budaq cümləsi əsas cümlədən sonra gəlirsə, yəni cümlə bu şəkildə qurulubsa, o zaman əgər sözündən sonra vergül yazılmır.
Nümunə 1:
- Biz görüşə bilərdik əgər sən vaxtında gəlsəydin. ✅ (Vergül yoxdur)
Nümunə 2:
- Futbol oynayacağıq əgər yağış yağmasa. ✅ (Vergül yoxdur)
Əgər sözünün cümlə içində işlənməsi – ara sözlərlə qarışdırılmamalıdır
Bəzən “əgər” sözündən sonra ara sözlər və ya əlavələr gəlir. Bu halda isə vergül başqa səbəbdən, yəni ara söz və əlavənin ayrılması üçün qoyula bilər. Məsələn:
- Əgər, düzü, sən razı olsan, bu işi görərik. ✅
Burada “düzü” ara sözdür və vergüllə ayrılır.
Mürəkkəb və qarışıq cümlələrdə “əgər” və vergül
Dilin praktik istifadəsində daha çətin cümlə strukturları yaranır. Məsələn:
- Əgər sən çalışsan, əgər biz birlikdə olsaq, bu işin öhdəsindən gələ bilərik. ✅
Bu kimi təkrarlanan şərt budaq cümlələri zamanı hər “əgər”dən sonra gələn budaq cümlə əsas cümlədən əvvəl gəldiyinə görə, vergüllə ayrılmalıdır.
Dilçilik mənbələrində “əgər” və vergül məsələsinə yanaşma
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin dəstəyi ilə hazırlanan “Azərbaycan dili. İmla və durğu işarələri” kitabında açıq şəkildə göstərilir ki, şərt budaq cümləsi əsas cümlədən əvvəl gəldikdə vergül qoyulur, sonra gəldikdə isə yox.
Bu, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Dilçilik İnstitutu tərəfindən təsdiqlənmiş dil qaydalarına əsaslanır.
Tez-tez rast gəlinən səhvlər və onların izahı
Səhv 1:
- Əgər sən bu işə razı olsan bu layihə həyata keçiriləcək. ❌
Doğrusu: - Əgər sən bu işə razı olsan, bu layihə həyata keçiriləcək. ✅
Səhv 2:
- Layihə həyata keçiriləcək, əgər sən bu işə razı olsan. ❌
Doğrusu: - Layihə həyata keçiriləcək əgər sən bu işə razı olsan. ✅
Qısa xatırlatma – “əgər” və vergül ilə bağlı 3 əsas qayda:
| Hal | Vergül qoyulur? | Qeyd |
|---|---|---|
| “Əgər” ilə başlayan budaq cümlə əvvəl gəlirsə | ✅ Bəli | Əsas cümlədən əvvəlki şərt budaq cümləsi vergüllə ayrılır |
| “Əgər” ilə başlayan budaq cümlə əsas cümlədən sonra gəlirsə | ❌ Xeyr | Vergül qoyulmur |
| “Əgər”dən sonra ara söz və əlavələr varsa | ✅ Bəli | Ara söz vergüllə ayrılır |
Azərbaycan dili zəngin və qaydalı bir dildir. Bu dildə yazarkən, durğu işarələrinə diqqət yetirmək təkcə yazının gözəlliyini deyil, həm də fikrin düzgün ifadəsini təmin edir. “Əgər” sözündən sonra vergülün qoyulub-qoyulmaması məsələsi, sadə görünsə də, fikrin sintaktik quruluşuna əsaslanan bir məsələdir. Əgər dilimizə hörmət edirik və fikrimizi düzgün ifadə etmək istəyiriksə, bu kimi qrammatik detallar mütləq nəzərə alınmalıdır.
