Müasir sosial dövlət modelində vətəndaşların sosial müdafiəsi əsas məqamlardan biridir. Bu müdafiənin təməl sütunlarından biri də əmək pensiyası hüququdur. Azərbaycan Respublikasında bu hüququn hüquqi əsasını “Əmək pensiyaları haqqında” Qanun təşkil edir. Sözügedən qanun, əmək fəaliyyətini başa vurmuş şəxslərin sosial təminatını, layiqli yaşamaq hüququnu və maddi sabitliyini qorumağa xidmət edir.
Əmək pensiyası nədir?
Əmək pensiyası – sığortaolunan şəxsin pensiya yaşına çatdıqda, əlillik və ya ailə başçısını itirdikdə Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinə uyğun olaraq dövlət tərəfindən ödənilən müntəzəm sosial ödənişdir.
Əmək pensiyası şəxsin əmək fəaliyyəti dövründə yığılmış fərdi sığorta kapitalı və dövlətin müəyyən etdiyi minimum təminat prinsipləri əsasında formalaşır.
Əmək Pensiyaları Haqqında Qanunun məqsədi nədir?
Qanunun əsas məqsədləri bunlardır:
✅ Əmək qabiliyyətini itirmiş və ya yaşa görə işləyə bilməyən vətəndaşların sosial təminatını hüquqi əsaslarla qorumaq
✅ Sığorta prinsipi əsasında fərdi pensiya sistemini inkişaf etdirmək
✅ Şəffaf və ədalətli pensiya sisteminin formalaşdırılmasını təmin etmək
✅ Dövlətin sosial müdafiə öhdəliklərini hüquqi mexanizmə bağlamaq
Əmək pensiyası almaq hüququ kimlərə verilir?
Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə əsasən aşağıdakı şəxslər əmək pensiyası almaq hüququna malikdir:
- Yaşa görə əmək pensiyası – Müəyyən edilmiş pensiya yaşına çatmış şəxslər
- Əlilliyə görə əmək pensiyası – Səhiyyə müəssisələrinin rəyinə əsasən müəyyən edilmiş əlilliyi olan şəxslər
- Ailə başçısını itirməyə görə əmək pensiyası – Ailə üzvlərindən birinin vəfatından sonra, onun asılısında olmuş şəxslər
Pensiya yaş həddi və sığorta stajı
2025-ci il üçün Azərbaycan Respublikasında pensiya yaş həddi belədir:
- Qadınlar üçün: 63 yaş
- Kişilər üçün: 65 yaş
- Minimum sığorta stajı: 25 təqvim ili
Əgər şəxsin stajı bu tələbi ödəmir, o zaman əmək pensiyası əvəzinə sosial müavinət təyin oluna bilər.
Əmək pensiyasının növləri
Qanuna əsasən əmək pensiyası aşağıdakı üç əsas növdən ibarətdir:
✅ 1. Yaşa görə əmək pensiyası
Əmək fəaliyyətini tamamlamış və pensiya yaşına çatmış şəxslərə verilir.
Hesablanma əsasları:
- Fərdi hesabda toplanmış kapital
- Əmək stajı
- Minimum pensiya məbləği (dövlət tərəfindən müəyyən edilir)
✅ 2. Əlilliyə görə əmək pensiyası
Əmək qabiliyyəti qismən və ya tam itirilmiş şəxslərə (I, II, III qrup) təyin olunur.
Əsas şərt: Əmək qabiliyyətini itirmə işlədiyi dövrdə və ya sığorta müddətində baş verməlidir.
✅ 3. Ailə başçısını itirməyə görə pensiya
Əmək qabiliyyətli şəxsin vəfatı zamanı onun öhdəliyində olmuş ailə üzvlərinə (uşaqlar, həyat yoldaşı, valideynlər) təyin olunur.
Əmək pensiyasının hesablanması qaydası
Əmək pensiyası hesablanarkən iki əsas hissə nəzərə alınır:
- Fərdi hesabda toplanmış sığorta kapitalı
- Dövlətin müəyyən etdiyi baza pensiya məbləği
Hesablama düsturu (sadələşdirilmiş şəkildə):
Pensiya = Fərdi kapital ÷ Müddət (il → ay) + baza hissə
Qeyd: Fərdi kapital dedikdə şəxsin işlədiyi dövrdə maaşdan tutulmuş sığorta haqları başa düşülür.
Əmək pensiyasının indeksləşdirilməsi və artırılması
Hər il əmək pensiyaları indeksləşdirilərək artırılır. Bu, rəsmi inflyasiya səviyyəsinə və orta əməkhaqqı artımına əsasən aparılır. Beləliklə, pensiya alıcılarının real gəlirləri azalmır və alıcılıq qabiliyyəti qorunur.
Əlavə güzəştlər və imtiyazlı qruplar
Qanun müəyyən qruplar üçün əlavə güzəştlər də nəzərdə tutur:
- Qarabağ müharibəsi veteranları
- I və II qrup əlilliyi olanlar
- 1990-cı il 20 Yanvar hadisəsi və şəhid ailələri
- Əmək şəraiti xüsusilə zərərli olan peşə sahibləri (mədən işçiləri, neftçilər və s.)
Bu şəxslər üçün pensiya yaş həddi azaldıla və ya əlavə məbləğ təyin edilə bilər.
Elektron sistem və pensiya ilə bağlı xidmətlər
Azərbaycan pensiya sistemində rəqəmsallaşma və şəffaflıq prinsipləri uğurla tətbiq olunub:
- e-sosial.az – şəxsi pensiya hesabı və staj barədə məlumat
- my.gov.az – elektron arayış və pensiya müraciəti
- DOST mərkəzləri – pensiya xidmətlərinin bir mərkəzdə təqdimatı
Əmək pensiyası almaq üçün necə müraciət edilir?
- Şəxsiyyət vəsiqəsi
- Əmək kitabçası və ya elektron staj arayışı
- Sığorta kapitalı məlumatı (DSMF tərəfindən təsdiq edilir)
- Əlillik və ya ölüm halı varsa – müvafiq rəsmi sənədlər
Müraciət formaları:
- ASAN xidmət və DOST mərkəzləri
- Onlayn müraciət – e-sosial.az
Əmək pensiyası vətəndaşın dövlət qarşısındakı xidmətinə verilən maddi təminat və hüquqi dəyərdir. “Əmək pensiyaları haqqında” qanun, vətəndaşların həyatının sonrakı mərhələsində layiqli və sabit yaşayış üçün zəmanət yaradır. Bu qanun, sadəcə sosial təminat aktı deyil, insan həyatına verilən dəyərin hüquqi ifadəsidir.
✅ Ən çox verilən suallar və cavablar (FAQ)
1. Pensiya yaşına çatmadan əmək pensiyası almaq mümkündürmü?
Xüsusi hallarda (əlillik, ailə başçısını itirmə və ya zərərli iş şəraiti) mümkündür.
2. Əgər sığorta stajım çatmırsa, əmək pensiyası alacağammı?
Əmək pensiyası deyil, sosial müavinət təyin olunur.
3. Pensiya kapitalım necə artır?
Rəsmi maaşdan sığorta haqqı nə qədər çox tutulursa, pensiya kapitalı da o qədər çox olur.
4. Əmək pensiyası hansı bank kartına köçürülür?
Sizə məxsus istənilən bank kartına köçürülə bilər. Bunu müraciət zamanı seçmək olar.
5. Əmək pensiyam illərlə artmırsa, nə etməliyəm?
DSMF-yə müraciət edərək indeksasiya prosesini və fərdi hesabınızı yoxlaya bilərsiniz.
6. Əlillik dərəcəm dəyişərsə, əmək pensiyam da dəyişəcəkmi?
Bəli. Əlillik qrupu yuxarı və ya aşağı dəyişərsə, əmək pensiyası məbləği müvafiq olaraq yenidən hesablanır.
