Ərəb əlifbası – bu ad keçmişin dərinliklərindən bu günə qədər uzanan zəngin bir yazı sistemini ifadə edir. Təkcə dini və mədəni dəyərlərin daşıyıcısı deyil, həm də milyonlarla insanın gündəlik yazı və danışıq vasitəsidir. İslam dininin müqəddəs kitabı olan Qurani-Kərim ərəb dilində nazil olduğu üçün bu əlifba İslam dünyasında müqəddəs statusa malikdir. Eləcə də ərəb əlifbası təkcə ərəb ölkələrində deyil, Fars, Urdu, Puştu, Sindi, Malay və daha bir çox dillərin yazı sistemində istifadə olunur.
Bu məqalədə ərəb əlifbasının tarixi, quruluşu, hərflərin xüsusiyyətləri, oxunuşu, yazılışı, tədrisi və müasir tətbiq sahələri haqqında geniş məlumat verəcəyik.
Ərəb Əlifbasının Tarixi
Ərəb əlifbası Aramey əlifbasından inkişaf etmişdir. Əvvəlcə Nabatey yazısı kimi tanınan bu yazı sistemi zamanla sadələşmiş və hicri I əsrdə (miladi VII əsr) Quranın yazılması ilə rəsmi şəkildə formalaşmışdır. Ərəb əlifbası ilkin dövrlərdə nöqtəsiz idi. Hərflər bir-birindən yalnız formaları ilə fərqlənirdi. Lakin zaman keçdikcə oxuma və anlama çətinliyi səbəbindən nöqtə və hərəkə (saitlik işarələri) əlavə olundu.
Ərəb əlifbası Orta əsrlər dövründə İslamın yayılması ilə bir çox xalqlara və dillərə keçdi. İran, Hindistan, Şimali Afrika, Osmanlı İmperiyası kimi ərazilərdə ərəb əlifbası əsas yazı sistemi kimi qəbul olundu. Məsələn, Azərbaycan türkləri XX əsrin əvvəllərinə qədər ərəb əlifbasından istifadə edirdilər.
Əlifbanın Quruluşu və Xüsusiyyətləri
Ərəb əlifbası 28 əsas hərfdən ibarətdir. Bu hərflər sağdan sola doğru yazılır. Əlifba fonetik deyil, yəni yazı və tələffüz arasında bəzi fərqlər ola bilər. Hərflərin forması söz içərisindəki yerindən (başda, ortada, sonda, tək) asılı olaraq dəyişir.
Əsas Xüsusiyyətlər:
- Yazı istiqaməti: Sağdan sola.
- Hərf sayı: 28.
- Saitlər: Əsas hərflərdə ifadə olunmur, xüsusi işarələrlə (hərəkə) göstərilir.
- Hərflərin dörd forması: Başı, ortası, sonu və tək formalar.
- Nöqtələnmə: Bir çox hərf nöqtə ilə digərlərindən fərqləndirilir (məsələn, ب – tək nöqtə ilə, ت – iki nöqtə ilə, ث – üç nöqtə ilə).
Ərəb Əlifbası: Hərflər və Oxunuş
Aşağıda əsas ərəb hərfləri və onların təqribi Azərbaycan dilindəki oxunuşu təqdim olunur:
| Ərəb Hərfi | Adı | Oxunuşu (təxmini) |
|---|---|---|
| ا | əlif | a |
| ب | bə | b |
| ت | tə | t |
| ث | sə | s (dişarası) |
| ج | cim | c/j |
| ح | ha | sərt h |
| خ | xa | x |
| د | dal | d |
| ذ | zəl | z (dişarası) |
| ر | ra | r |
| ز | zə | z |
| س | sin | s |
| ش | şin | ş |
| ص | sad | qalın s |
| ض | dad | qalın z/d |
| ط | ta | qalın t |
| ظ | zı | qalın z |
| ع | ayn | boğaz a |
| غ | ğayn | qalın ğ |
| ف | fə | f |
| ق | qaf | qalın q |
| ك | kaf | k |
| ل | lam | l |
| م | mim | m |
| ن | nun | n |
| هـ | ha | h |
| و | vəv | v/u/o |
| ي | ya | y/i |
Ərəb Əlifbasında Hərəkələr və Saitlər
Ərəb dilində a, e, i, o, u kimi saitlər hərf şəklində deyil, hərəkə (diakritik) vasitəsilə göstərilir. Əsas hərəkələr bunlardır:
- Fəthə ( َ ) – a səsi
- Kəsrə ( ِ ) – i səsi
- Damma ( ُ ) – u səsi
- Sükun ( ْ ) – səsin durması
- Şəddə ( ّ ) – hərfin iki dəfə oxunması
Bu sistem ərəb dilini oxumaq və yazmaq üçün vacibdir.
Ərəb Əlifbasının Qalın Hərfləri
Ərəb əlifbasında bəzi hərflər qalın tələffüz olunur. Bu qalınlıq sözün ümumi fonetik strukturuna təsir edir. Qalın hərflər aşağıdakılardır:
- ص (sad)
- ض (dad)
- ط (ta)
- ظ (zı)
- ق (qaf)
- غ (ğayn)
- خ (xa)
Bu hərflərlə başlayan və ya içində olan sözlər tələffüzdə daha dərin və boğazdan gələn səslərlə deyilir.
Ərəb Əlifbasının Yazılışı və Tədrisi
Ərəb əlifbasını öyrənmək bəzi hallarda çətin görünə bilər. Amma düzgün yanaşma və mütəmadi təkrar ilə çox rahat şəkildə mənimsənilə bilər. Əlifbanın tədrisi üçün hazırda bir çox pdf dərsliklər, video dərslər, mobil tətbiqlər və interaktiv kitablar mövcuddur.
Ərəb əlifbası ilə yazı yazmaq üçün əl vərdişi də vacibdir. Çünki hərflər bir-birinə birləşir və düzgün xəttatlıq öyrənmək tələb olunur. Bu məqsədlə:
- Ərəb əlifbası pdf faylları – internetdə bol şəkildə mövcuddur.
- Ərəb əlifbası kitabları – həm Azərbaycanda, həm də ərəb ölkələrində nəşr olunmuş tədris vəsaitləri.
- Ərəb əlifbası öyrənmək tətbiqləri – Duolingo, Memrise, Drops və s.
Ərəb Əlifbasının Tərcümədə Rolu
Ərəb əlifbası, tərcümə işlərində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Quran, hədis və dini ədəbiyyatlar ərəb əlifbası ilə yazıldığı üçün, tərcüməçilər bu əlifbanı mükəmməl bilməlidir. Dəqiq tərcümə üçün yalnız sözləri deyil, həm də dilin morfoloji və fonetik sistemini anlamaq vacibdir.
Ərəb Əlifbasının Müasir Rolu
Bugünkü dünyada ərəb əlifbası:
- Təhsil sahəsində: İslam elmləri, dilçilik, tarix üzrə tədrisdə.
- Dini praktikada: Qurani-Kərim oxunuşu, namaz, dua və dini kitablar.
- Kommunikasiyada: Ərəb ölkələrinin rəsmi sənədləri, yazışmalar, SMS-lər.
- Dizaynda və sənətdə: Xəttatlıq (kalliqrafiya) forması ilə geniş istifadə olunur.
Ərəb əlifbası qədim bir mədəniyyətin, bir çox millətlərin ortaq dini və mənəvi irsinin yazılı ifadə formasıdır. Onun öyrənilməsi təkcə dil biliyi deyil, həm də zəngin bir mədəniyyətə və tarixi irsə çıxış imkanı yaradır. Müasir texnologiyalar, pdf dərsliklər və interaktiv alətlər ərəb əlifbasını öyrənməyi hər kəs üçün daha əlçatan edib. Əgər siz də bu müqəddəs və zəngin yazı sistemini mənimsəmək istəyirsinizsə, ilk addımı bu gün atın.
