Azərbaycan məişət dili zəngin və obrazlı ifadələrlə doludur. Bu ifadələrdən biri də gündəlik həyatda tez-tez rast gəldiyimiz “ərpimiş” sözüdür. Qazanların dibində yığılan qalın çökəklər, su dolu qabların divarlarında toplanan kireclər və ya uzun müddət istifadə edilməmiş məişət əşyalarında yaranan qatı təbəqələr bu sözlə xarakterizə olunur. Həm məcazi, həm də real mənada işlədilən “ərpimiş” sözü həm dilimizin incəliyini göstərir, həm də xalqımızın müşahidə qabiliyyətini ortaya qoyur.
Bu məqalədə “ərpimiş nədir?”, “ərp nə deməkdir?”, “ərpimiş necə yaranır və necə təmizlənir?”, “ərpimiş qazan və qablar üçün nə etməli?” kimi suallara cavablar təqdim ediləcək. Məqalə həm dil maraqlıları, həm də evdar xanımlar və ümumi oxucular üçün faydalı olacaq.
Ərp nədir? – Sözün leksik mənası
Ərp sözü qədim türk dillərinə gedib çıxan və bu gün də müxtəlif türk dillərində (o cümlədən Azərbaycan dilində) işlənən bir sözdür. Əsas mənası – maye ilə təmasda olan səthlərdə (xüsusilə də su, süd, çay, yemək və ya buxar təsirindən) yaranan sərt, çökək, pasvari təbəqədir.
Azərbaycan dilinin orfoqrafik lüğətinə əsasən, “ərp” – qablarda, xüsusilə də qazanda və ya çaydanın içərisində zamanla yaranan bərkimiş çökəklərə verilən addır. Ərp həm təbii (məsələn, suyun kalsium-karbonat tərkibli olması səbəbilə yaranan kirec) ola bilər, həm də süni olaraq (qida qalığı, yağ, pas, duz birləşmələri və s.) formalaşa bilər.
Ərpimiş nə deməkdir? – İkinci mərhələ
“Ərpimiş” sifəti, adından da göründüyü kimi, artıq ərpin formalaşdığını, möhkəmləndiyini və təmizlənməsi çətinləşmiş vəziyyətdə olduğunu bildirir. Bu söz əsasən qablarda, borularda, su çaydanlarında, qazanlarda və hətta dişlərdə də istifadə olunur. Məsələn:
- “Qazan lap ərpimişdir, yuyulmur.”
- “Çaydan ərpimişdir, qaynatmaq lazımdır.”
- “Dişlər ərpimişdir, həkimə getmək lazımdır.”
Bu ifadələr, istifadə olunan səthin artıq kirləndiyini, tıxandığını və bərk çöküntülərlə örtüldüyünü göstərir.
Ərp və ərpimiş sözlərinin fərqi
| Əsas Termin | Tərifi | İstifadə konteksti |
|---|---|---|
| Ərp | Yeni və ya nazik təbəqə şəklində çökək və ya pas | Su çaydanı, qazan, diş, boru |
| Ərpimiş | Artıq möhkəmlənmiş, qalınlaşmış, təmizlənməsi çətin hala gəlmiş ərp | Uzun müddət təmizlənməmiş səthlər, cihazlar |
Ərp necə yaranır?
Ərp, əsasən aşağıdakı səbəblərdən əmələ gəlir:
- Suyun tərkibi: Əgər içməli su kalsium və maqnezium ionları ilə zəngindirsə (buna “sərt su” deyilir), zamanla səthlərdə kirec ərpi yaranır.
- Yağ və qida qalığı: Qazan və tavaların dibində qalan yağlar və yandırılmış yeməklər də ərp yaradır.
- Nəmişlik: Rütubətli yerlərdə (çaydan, vanna, duş kabinəsi və s.) bakteriya və göbələk çöküntüsü ilə ərp əmələ gəlir.
- Zaman və istifadə tezliyi: Davamlı istifadə olunan, lakin düzgün təmizlənməyən səthlər ərp bağlayır.
Ərpimiş səthləri necə təmizləmək olar?
Ərpimiş səthlərin təmizlənməsi üçün həm təbii, həm də kimyəvi üsullar istifadə olunur. Aşağıda sadə və ev şəraitində tətbiq oluna bilən bəzi üsullar qeyd edilir:
Sirkə və karbonat üsulu
Bu iki maddə birlikdə çox effektiv ərp təmizləyicisi rolunu oynayır.
Necə tətbiq olunur?
- Qazana və ya çaydana sirkə tökün (1 stəkan).
- Üzərinə 1-2 yemək qaşığı soda əlavə edin.
- Qarışım köpüklənəcək. Qaynadın və 15 dəqiqə saxlayın.
- Sonda yaxşıca durulayın.
Limon turşusu ilə təmizləmə
Limon turşusu da ərpi təmizləmək üçün güclü vasitədir.
Qaydası:
- 2 çay qaşığı limon turşusunu 1 litr suya əlavə edin.
- Çaydanda və ya qazanda 10-15 dəqiqə qaynadın.
- Sonda süngərlə silib yuyun.
Təhlükəsiz kimyəvi təmizləyicilər
- Bazarda satılan “ərp əleyhinə” mayelər və spreylər (məsələn, Domestos, Cif və ya Fairy) istifadə oluna bilər.
- Bu zaman istifadə təlimatına uyğun davranmaq vacibdir – əlcək geyinmək və havalandırma təmin olunmalıdır.
Ərpimiş səthlərin qarşısını alma yolları
Ərp bağlamaması üçün profilaktik tədbirlər görmək daha asan və sərfəlidir:
- Daimi təmizlik: Qazan və çaydanı hər istifadə sonrası yumaq.
- Suyun filtrasiyası: Sərt suyu yumşaltmaq üçün filtrli cihazlardan istifadə etmək.
- Sirkə ilə ayda bir dəfə təmizləmə: Profilaktik olaraq çaydanı və boruları sirkəli su ilə qaynatmaq.
- Qabyuyan vasitələrin doğru seçimi: Yüksək yağsökücü və ərp qarşıtı xüsusiyyətləri olan məhsullara üstünlük vermək.
Məcazi mənada “ərpimiş”
Ədəbiyyatda və gündəlik dildə “ərpimiş” sözü bəzən məcazi anlam daşıyır:
- Fikirləri ərpimiş: Qəlibləşmiş, köhnəlmiş düşüncə tərzini ifadə edir.
- Qəlbi ərpimiş insan: Sərt, duyğusuz, hissiz insanlara aid edilir.
- Cəmiyyət ərpimişdir: İctimai münasibətlərin durğunluğu, dəyişməzliyi nəzərdə tutulur.
Bu baxımdan, “ərpimiş” sözü həm məişətdə, həm də ədəbi dildə geniş istifadəyə malikdir.
Ərpimiş ilə bağlı tez-tez verilən suallar
1. Ərpimiş qazan sağlamlığa zərərlidirmi?
Bəli. Əgər ərp çöküntüsü çoxdursa, qidanın dadına və keyfiyyətinə təsir edə bilər, bu da uzunmüddətli istifadədə sağlamlıq üçün zərərli ola bilər.
2. Çaydanda ərp varsa çay içmək təhlükəlidirmi?
Qısa müddətdə təhlükəli olmasa da, sərt suyun tərkibindəki maddələr orqanizmdə yığıla bilər. Ona görə də mütəmadi təmizləmə vacibdir.
3. Ərpimiş səthi qaşımaqla təmizləmək olarmı?
Məsləhət deyil. Çaydan və qazanların səthinə zərər verə bilər. Kimyəvi və ya təbii üsullarla təmizləmək daha doğrudur.
“Ərpimiş” anlayışı təkcə mətbəxdə deyil, dildə, ədəbiyyatda və hətta ictimai şüurda belə öz yerini tapmışdır. Bu məqalədə sözün həm mənası, həm də real həyatda qarşılığı izah edildi. Əgər bir qazan ərpimişsə, onu təmizləmək üçün sirkə, limon turşusu və ya soda kimi vasitələr istifadə olunur. Ancaq bəzən ərpimiş düşüncələri təmizləmək üçün maariflənmək, yenilənmək və dəyişmək lazım gəlir.
Sonda bir çağırış:
Ərpimiş qazanları deyil, təmiz fikirləri, yenilənmiş davranışları, sağlam münasibətləri seçin. Həm məişətdə, həm də həyatınızda ərp bağlamağa imkan verməyin!
