Ətraf mühit – insanın və digər canlıların yaşaması, inkişafı və fəaliyyət göstərməsi üçün zəruri olan təbii sistemlər və onların qarşılıqlı təsirindən ibarət olan bir anlayışdır. Bu anlayış təkcə torpaq, hava və su ilə məhdudlaşmır. Bitki örtüyü, heyvanlar aləmi, iqlim sistemi, biosfer və insanın təsiri altında formalaşan süni mühit də ətraf mühitin bir hissəsidir. Hər bir fərdin həyatı, rifahı və sağlamlığı məhz bu təbii zənginliklərlə bağlıdır. Ancaq təəssüflər olsun ki, sənayeləşmə, urbanizasiya və insanın məsuliyyətsiz davranışı nəticəsində ətraf mühitin müxtəlif komponentləri çirklənir, tükənir və zərər görür. Bu vəziyyət yalnız ekoloji deyil, həm də sosial, iqtisadi və siyasi problemlərə yol açır.
Ətraf mühitin mühafizəsi bu problemlərin qarşısını almaq və təbii sərvətləri qorumaq üçün həyata keçirilən fəaliyyətlərin ümumiliyidir. Bu fəaliyyətlər təkcə hökumət və beynəlxalq təşkilatların deyil, eyni zamanda hər bir insanın məsuliyyətidir. Çünki biz bu planetdə yalnız bu gün üçün deyil, sabah üçün də yaşayırıq. Gələcək nəsillərin bizdən miras alacağı dünya bu gün etdiyimiz seçimlərə bağlıdır.
Ətraf Mühit və Onun Komponentləri
Ətraf mühit anlayışı geniş və çoxşaxəlidir. Onun əsas komponentləri aşağıdakılardır:
- Torpaq – kənd təsərrüfatı üçün əsas resurs, bitki örtüyünün dayağı, həyatın başlanğıcıdır.
- Su – həyat mənbəyi, həm içməli, həm kənd təsərrüfatı və sənaye üçün istifadə edilir.
- Hava – canlıların nəfəs alması və atmosfer tarazlığının saxlanması üçün vacibdir.
- Bitki və heyvanlar aləmi – bioloji müxtəlifliyin əsasını təşkil edir, ekosistemin dayanıqlığını təmin edir.
- Enerji və təbii sərvətlər – neft, qaz, kömür, meşə, minerallar və s. iqtisadi inkişaf üçün əsas amillərdir.
Bu komponentlər bir-biri ilə sıx əlaqədədir. Hər hansı birində baş verən dəyişiklik digər komponentlərə də təsir edir. Ona görə də ətraf mühitin mühafizəsi kompleks və sistemli yanaşma tələb edir.
Ətraf Mühitə Təhlükə Yaranmasının Əsas Səbəbləri
- Sənayeləşmə və Texnogen Fəaliyyət
XX və XXI əsrlər texnologiyanın və sənayenin sürətli inkişaf dövrü olmuşdur. Lakin bu inkişaf çox vaxt ekoloji prinsiplərə zidd şəkildə həyata keçirilmişdir. Sənaye müəssisələri tərəfindən havaya buraxılan tullantılar, su hövzələrinə axıdılan kimyəvi maddələr, torpağın eroziyası və deqradasiyası ətraf mühitə ciddi zərbə vurur. - Meşələrin Qırılması və Torpaq İstismarı
Meşələr ekosistemlərin tənzimləyicisidir. Onlar karbon qazını udur, oksigen istehsal edir və torpağı eroziyadan qoruyur. Lakin meşələrin nəzarətsiz şəkildə qırılması, tikinti və kənd təsərrüfatı məqsədi ilə torpağın həddindən artıq istifadəsi biomüxtəlifliyə, torpağın münbitliyinə və iqlim sisteminə mənfi təsir göstərir. - İqlim Dəyişikliyi
Əsasən istixana qazlarının emissiyası nəticəsində Yer kürəsinin orta temperaturu artır. Bu isə buzlaqların əriməsi, okean səviyyəsinin qalxması, daşqınlar, quraqlıqlar, meşə yanğınları və digər təbii fəlakətlərin artmasına səbəb olur. İqlim dəyişikliyi artıq qlobal təhlükə olaraq qəbul edilir. - Su və Hava Çirkliliyi
Nəqliyyat vasitələri, sənaye tullantıları və məişət tullantıları nəticəsində hava çirklənir. Su ehtiyatları da kimyəvi maddələr, plastik və neft məhsulları ilə çirkləndirilir. Bu, insan sağlamlığına və digər canlılara mənfi təsir göstərir. - Plastik və Elektron Tullantılar
Plastik tullantıların təbiətdə parçalanması yüz illərlə vaxt aparır. Elektron tullantılarda olan ağır metallar torpağa və suya keçərək zəhərlənmə yaradır. Bu tullantılar xüsusilə inkişaf etməkdə olan ölkələrdə ciddi ekoloji təhlükə sayılır.
Beynəlxalq Əməkdaşlıq və Qlobal Təşəbbüslər
Ətraf mühitin mühafizəsi qlobal məsələ olduğundan, ayrı-ayrı dövlətlərin səyləri ilə yanaşı beynəlxalq əməkdaşlıq da böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bir çox problemlər sərhəd tanımır: iqlim dəyişikliyi, okeanların çirklənməsi, biomüxtəlifliyin itirilməsi bütün dünya ölkələrini təsirləndirir. Bu səbəbdən BMT və digər beynəlxalq təşkilatlar çərçivəsində ətraf mühitin qorunması üzrə bir sıra konvensiyalar, razılaşmalar və proqramlar qəbul olunmuşdur.
- BMT-nin Ətraf Mühit Proqramı (UNEP)
1972-ci ildə təsis edilmiş UNEP dünya üzrə ekoloji problemlərin qiymətləndirilməsi, həlli yollarının araşdırılması və beynəlxalq əməkdaşlığın təşkili ilə məşğul olur. UNEP, Paris Sazişi və digər beynəlxalq sənədlərin icrasına da dəstək verir. - Paris İqlim Sazişi
2015-ci ildə qəbul edilmiş Paris Sazişi iqlim dəyişikliyinə qarşı qlobal mübarizədə mühüm mərhələdir. Sazişin məqsədi qlobal temperatur artımını 1.5–2°C-lə məhdudlaşdırmaqdır. Azərbaycan da bu sazişi imzalayan və öhdəlik götürən ölkələr sırasındadır. - Kyoto Protokolu
1997-ci ildə qəbul edilmiş Kyoto Protokolu sənaye ölkələrinə istixana qazlarının emissiyasını azaltmaq öhdəliyi qoyur. Bu protokol həm texnoloji, həm də hüquqi mexanizmlər baxımından ətraf mühitin qorunması üçün mühüm addımdır. - GEF və Qlobal Təşəbbüslər
Qlobal Ekoloji Fond (GEF), Dünya Bankı və digər donor təşkilatların maliyyə dəstəyi ilə inkişaf etməkdə olan ölkələrə ekoloji layihələrdə yardım göstərir. Bu layihələrə meşələrin qorunması, təmiz enerji, su ehtiyatlarının idarəsi və biomüxtəlifliyin qorunması daxildir.
Azərbaycanda Ətraf Mühitin Qorunması üzrə Real Layihələr
Son illər Azərbaycanda ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində bir sıra uğurlu layihələr həyata keçirilmişdir:
- “Təmiz Hava” Layihəsi
Bakı şəhərində atmosfer havasının monitorinqi və çirklənmənin azaldılması məqsədilə müasir cihazlarla təchiz olunmuş monitorinq stansiyaları quraşdırılmışdır. Bu stansiyalar vasitəsilə toplanan məlumatlar ictimaiyyətə açıqlanır. - Milli Parkların Yaradılması
Şahdağ, Hirkan, Qızılağac və digər milli parklar vasitəsilə nadir flora və fauna növlərinin qorunması təmin olunur. Bu ərazilər həm də ekoturizm baxımından əhəmiyyətlidir. - Yaşıllaşdırma Proqramları
“Hərəyə bir ağac” kampaniyası çərçivəsində minlərlə ağac əkilmiş, şəhərlərdə yeni park və yaşıl zolaqlar salınmışdır. - Bərk Məişət Tullantılarının İdarəolunması
Balaxanı və digər bölgələrdə müasir zibil çeşidləmə və emal mərkəzləri fəaliyyətə başlamışdır. Bu mərkəzlər həm tullantıların həcmini azaldır, həm də ekoloji tarazlığı qoruyur. - “Təmiz İçməli Su” Layihələri
Kənd və rayonlarda əhalinin təmiz suya çıxışını təmin etmək məqsədilə yeni artezian quyuları qazılmış, filtrasiya sistemləri quraşdırılmışdır.
Gələcək Perspektivlər və Çağırışlar
Ətraf mühitin qorunması sahəsində əldə olunan uğurlara baxmayaraq, qarşıda bir çox ciddi çağırışlar dayanır. Bu problemlərin həlli yalnız texniki və hüquqi mexanizmlərlə deyil, eyni zamanda ictimai iştirakçılıq, elm və texnologiyanın tətbiqi və davamlı təhsil vasitəsilə mümkündür.
- Şəhərləşmənin Ekoloji Tarazlığa Təsiri
Urbanizasiya prosesi sürətlə davam edir. Yeni tikililər, yollar, sənaye obyektləri təbii landşaftları və yaşıl sahələri sıxışdırır. Gələcəkdə ekoloji planlaşdırmaya xüsusi diqqət ayrılmalı, şəhərlərdə “ağıllı infrastruktur” və “yaşıl şəhər” konsepsiyası tətbiq olunmalıdır. - Ətraf Mühitə Dayanıqlı İqtisadiyyat
Ənənəvi iqtisadi modellər ətraf mühitin istismarı üzərində qurulub. Gələcəkdə yaşıl iqtisadiyyat – yəni ətraf mühitə zərər vermədən iqtisadi artımı təmin edən model ön plana çıxmalıdır. Bu modeldə təkrar emal, təmiz enerji, ekoturizm və yerli resursların səmərəli istifadəsi əsas rol oynayacaq. - Texnoloji Yeniliklər və Startapların Rolu
Yeni texnologiyalar – süni intellekt, böyük verilənlər (big data), ağıllı sensorlar – ətraf mühitin monitorinqi və idarə olunması sahəsində inqilabi dəyişikliklər edə bilər. Gənc startaplar bu sahədə yeni və səmərəli həllər təklif edə bilər. - Təhsil və Gənclərin İştirakı
Ətraf mühitin qorunmasında gənclərin iştirakı və maarifləndirilməsi əsas şərtlərdəndir. Məktəblərdə və ali təhsil müəssisələrində ekoloji biliklərə daha çox yer ayrılmalı, könüllülük və təcrübə proqramları təşkil olunmalıdır. - Davamlı Tərəfdaşlıq
Dövlət, özəl sektor, QHT-lər, elm adamları və vətəndaşlar arasında davamlı əməkdaşlıq platformaları yaradılmalıdır. Yalnız birgə və uzunmüddətli fəaliyyət nəticəsində davamlı nəticələr əldə edilə bilər.
Nəticə və Tövsiyələr
Ətraf mühitin mühafizəsi təkcə təbiətə deyil, eyni zamanda insanın sağlamlığına, rifahına və gələcəyinə yönəlmiş bir fəaliyyət sahəsidir. Bu mübarizədə hər bir fərdin rolu böyükdür.
Əldə olunan uğurları qoruyub saxlamaq və mövcud problemlərin qarşısını almaq üçün aşağıdakı tövsiyələr irəli sürülə bilər:
- Dövlət siyasəti ekoloji tarazlığı əsas götürməlidir;
- Hüquqi mexanizmlər gücləndirilməli və tətbiqi təmin edilməlidir;
- Maarifləndirmə kampaniyaları genişləndirilməlidir;
- Tullantıların idarəsi və alternativ enerji sahəsində investisiyalar artırılmalıdır;
- Vətəndaş cəmiyyəti daha çox təşviq olunmalı və cəlb edilməlidir;
- Məktəblərdə və universitetlərdə ekoloji təhsilə önəm verilməlidir;
- Beynəlxalq əməkdaşlıqlar dərinləşdirilməli və qlobal çağırışlara adekvat cavab verilməlidir.
Nəticə etibarilə, ətraf mühitin qorunması bu günün və sabahın vəzifəsidir. Bu sahədə atılacaq hər bir müsbət addım, gələcək nəsillərə yaşanacaq bir dünya miras qoymaq deməkdir. Bu isə yalnız birlikdə mümkün ola bilər. Unutmayaq: təbiət bizim evimizdir və biz onu qorumağa borcluyuq.
