İslam dünyası tarix boyunca yalnız dini inanc və ibadət formaları ilə deyil, həm də hüquqi və fəlsəfi məktəbləri ilə fərqlənmişdir. Xüsusilə şiə məzhəbində bu müxtəliflik daha aydın şəkildə müşahidə olunur. Şiə fiqhi tarixində mühüm yer tutan iki əsas istiqamət – əxbarilik və üsulilik – bu müxtəlifliyin təməl sütunlarını təşkil edir.
Əxbari məktəb, əsasən Quran və əhli-beytdən nəql edilən səhih rəvayətlərə söykənir və fiqhi məsələlərdə yalnız bu mənbələrə əsaslanmağı müdafiə edir. Onlar ictihadı, müctəhidə təqlidi və ağıla əsaslanan dini hökm çıxarılmasını rədd edirlər. Bu baxımdan əxbarilik, yalnız dini fikirlərin deyil, həm də şiə məzhəbinin hüquqi tarixinin formalaşmasında özünəməxsus rol oynamışdır.
Əxbari nədir?
“Əxbari” sözü ərəb dilində “xəbər” sözündən törəyir və “xəbərlə məşğul olan”, “xəbərə əsaslanan” mənasını verir. Əxbari istiqamət, şiə fiqhində Quran və əhli-beyt imamlarından gələn rəvayətlərə (xəbərlərə) tam şəkildə əsaslanmağı müdafiə edir. Əxbari alimlər rəy, qiyas, ictihad və istihsan kimi ağıla əsaslanan fiqhi metodları qəbul etmirlər. Onlar yalnız dörd əsas hədis kitabını (əl-Kafi, Təhzibul-Əhkam, İstibsar, Mən la yəhzuruhul-fəqih) fiqhi qərarların əsası sayırlar.
Əxbarilik nədir?
Əxbarilik şiə məzhəbində fiqh metodologiyasıdır. Əxbarilər, İslam hüququnda yalnız Qurana və səhih hədislərə, yəni İmam Cəfər Sadiq və digər imamların rəvayətlərinə əsaslanmağın mümkün olduğunu irəli sürürlər. Onların fikrincə, ağıl ilə fiqhi hökm çıxarmaq yolverilməzdir, çünki bu, Allahın dininə müdaxilə sayılır.
Əxbariliyə görə:
- Quran zahiri mənasına görə başa düşülməlidir;
- Yalnız səhih rəvayətlər əsas ola bilər;
- İctihad və təqlid bidətdir və dinə ziddir;
- Müctəhidlərin hökmləri qəbul edilmir.
Əxbari alimləri kimlərdir?
Əxbariliyin banilərindən biri Məmməd Əmin Əstarabadi (vəf. 1623) sayılır. Onun “əl-Fəvaidul-Mədənniyyə” adlı əsəri əxbariliyin əsas təməl daşı hesab olunur. Əstarabadi İmam Cəfər Sadiqin yolunu izləməyi və ondan nəql edilən rəvayətlərə söykənməyi yeganə doğru yol kimi təqdim edirdi.
Əxbariliyi müdafiə edən tanınmış alimlər:
- Şeyx Yusuf Bəhraani (1695–1772) — “əl-Hədayiq ən-Nadiyyə” adlı əsəri ilə məşhurdur.
- Mirza Möhsün Əxbari — Əxbariliyin fəal yayımçısı olmuşdur.
- Fəthullah Kaşani və Şeyx Hurr əl-Amili — rəvayətçilərin tanınmış alimləridir.
Əxbarilik və Üsulilik: Əsas fərqlər
| Mövzu | Əxbarilik | Üsulilik |
|---|---|---|
| Mənbələr | Quran və rəvayətlər | Quran, rəvayətlər, ağıl və icma |
| İctihad | Rədd olunur | Qəbul olunur |
| Müctəhidlərin rolu | Rədd olunur | Rəhbərlik və fetva vermək səlahiyyəti |
| Təqlid | Haram sayılır | Vacib və zəruri sayılır |
| Əqli dəlillər | Rədd olunur | Qəbul olunur |
Əxbariliyin tarixi inkişafı
Əxbarilik əsasən 17–18-ci əsrlərdə İran, İraq və Hindistanda güclü təsirə malik idi. Lakin zaman keçdikcə, xüsusilə Üsuli məktəbinin daha çevik və dəyişən ictimai şərtlərə uyğunluğu səbəbilə əxbarilik tədricən zəiflədi. Şeyx Mürtəza Ənsari kimi üsuli alimlərin fəaliyyəti ilə əxbarilik İrana sıxışdırıldı.
Əxbarilik bu gün yalnız bəzi şiə dairələrində qorunub saxlanılır. Ciddi şəkildə təqlid edilməsə də, bəzi şiə cərəyanları və radikal qruplar bu təlimlərə istinad edir.
Məmməd Əmin Əstarabadi – Əxbariliyin ideoloji təməlini qoyan şəxs
Əxbarilik deyildikdə ilk ağla gələn adlardan biri şübhəsiz ki, Məmməd Əmin Əstarabadidir. O, 17-ci əsrdə yaşamış və şiə fiqhində yeni bir düşüncə axınının əsasını qoymuşdur. Əstarabadi, əsas fiqhi kitabı olan “Əl-Fəvaidul-Mədənniyyə”də ictihad və təqlid anlayışlarını şiddətlə tənqid etmiş, müctəhidlərin insanları Allahın dinindən uzaqlaşdırdığını irəli sürmüşdür. Onun fikrincə, dini bilik yalnız imamların rəvayətləri əsasında formalaşmalı və müsəlmanlar bu rəvayətlərə kor-koranə tabe olmalıdırlar. Bu yanaşma, bir tərəfdən şiə ənənəsinin qorunmasına yönəlik kimi görünsə də, digər tərəfdən dini fikrin dinamik inkişafını əngəlləmişdir. Əstarabadi öz dövründə böyük mübahisələrə səbəb olmuş, lakin düşüncə tarixinə mühüm iz salmışdır.
Əxbarilik və müasir dövrdə tətbiq imkanları: Qapalı yol, yoxsa alternativ baxış?
Əxbarilik bu gün bir çox mütəxəssisin fikrincə, artıq praktik fiqhi sistem olmaqdan çıxıb və daha çox tarixi bir mərhələ kimi öyrənilir. Müasir dövrün mürəkkəb sosial, hüquqi və texnoloji problemləri qarşısında yalnız Qurana və imamların rəvayətlərinə əsaslanan fiqh sistemi cavab verməkdə çətinlik çəkir. Belə ki, süni intellekt, biotexnologiya, beynəlxalq hüquq və müasir iqtisadiyyat kimi sahələrdə əxbarilik heç bir hüquqi mexanizm təqdim edə bilmir. Buna baxmayaraq, bəzi qruplar əxbariliyi dinin saf və təhrif olunmamış formasını qorumağın yolu kimi görür. Bu, xüsusilə radikal və konservativ çevrələrdə təbliğ olunur. Beləliklə, əxbarilik bu gün real hüquqi sistem olmasa da, alternativ dini düşüncə kimi mövcudluğunu qoruyur.
Əxbarilik və Azərbaycan dini düşüncəsindəki mövqeyi
Azərbaycan İslam coğrafiyasında mühüm yer tutan bir ölkədir və əhalisinin böyük əksəriyyəti şiə məzhəbinə mənsubdur. Lakin burada fiqhi təhsil və dini təbliğ sahəsində üstünlük üsuli məktəbinə verilir. Əxbarilik isə daha çox akademik dairələrdə müzakirə olunan bir yanaşmadır. Azərbaycanın dini mühitində ictihad, müctəhidə təqlid və dini rəhbərlik anlayışları geniş yayılmışdır. Rəsmi dini qurumlar da üsuli fiqh metodlarını əsas götürür və əxbariliyə bir qədər tarixi və nəzəri təlim kimi yanaşırlar. Lakin bu, əxbariliyin tamamilə yox olduğu anlamına gəlmir. Xüsusilə sosial şəbəkələr və fərdi dini araşdırmalar nəticəsində bəzi insanlar əxbariliklə tanış olur və bu yanaşmaya maraq göstərir. Bununla belə, Azərbaycanda əxbariliyin geniş yayılması və ya sistemli şəkildə tətbiqi müşahidə olunmur.
Əxbarilik Azərbaycanda
Azərbaycan əhalisinin əksəriyyəti şiə məzhəbindədir. Ancaq buradakı dini elmlər daha çox üsuli təlimlərinə əsaslanır. Əxbarilik burada geniş yayılmayıb, lakin bəzi fərdi şəxslər tərəfindən təbliğ olunmağa cəhdlər göstərilib. Rəsmi dini qurumlar və mədrəsələr isə ümumiyyətlə üsuli yanaşmanı dəstəkləyirlər.
Əxbariliyin müsbət və mənfi tərəfləri
Müsbət cəhətləri:
- Rəvayət mərkəzli olması dini mənbələrin təhrif olunma riskini azaldır.
- Sünnə və əhli-beyt mirasına dərin hörmət əsasında qurulub.
- İmamların rəvayətlərinə dərin inam və sadiqlik nümayiş etdirilir.
Mənfi cəhətləri:
- İctimai və hüquqi məsələlərə uyğun cavab verməkdə çətinlik çəkir.
- Ağıl və ictihadı rədd etməsi müasir problemlərə cavab imkanlarını azaldır.
- Dini elastiklik olmadığı üçün sosial çevikliyi zəifdir.
Əxbarilik haqqında ictimai müzakirələr
Bu gün İslam elmləri sahəsində əxbarilik daha çox tarixi və ideoloji tədqiqat mövzusu kimi öyrənilir. Dini təhsil müəssisələrində əxbarilik və üsulilik arasındakı fərqlər tədris edilir və alimlər bu iki yanaşmanın metodoloji əsaslarını müqayisə edirlər.
Sosial mediada və bəzi dini forumlarda əxbarilik bəzən radikal və mühafizəkar yanaşma kimi tənqid olunur. Bununla yanaşı, bəzi insanlar bu metodologiyanı saf və təhrif olunmamış İslamın təzahürü kimi də qiymətləndirirlər.
Əxbarilik İslam fiqhi tarixində mühüm və maraqlı bir mərhələdir. Onun Quran və rəvayət mərkəzli yanaşması, İslam hüququnun təməl məsələlərinə fərqli baxış təqdim edir. Lakin müasir dünyada hüquqi və ictimai problemlərin həllində çeviklik tələb edən şəraitdə üsulilik daha geniş tətbiq olunur. Əxbarilik isə daha çox tarixi və nəzəri istiqamət olaraq öyrənilməyə davam edir.
Əxbari yanaşması, şiə fiqh tarixində mühüm və təsirli bir ideoloji axın kimi meydana çıxmış, müəyyən dövrlərdə geniş yayılsa da, zaman keçdikcə əsas fiqhi təlim olan üsuliliyin kölgəsində qalmışdır. Bu yanaşma özündə Quran və imamların rəvayətlərinə sarsılmaz sadiqlik, ağıla əsaslanan ictihad və müctəhidlik institutlarına radikal etiraz, dini mətnlərə zahiri və literal yanaşma kimi prinsipləri cəmləyir.
Əxbarilik, sadəliyi və mənbə sadiqliyi ilə seçilsə də, müasir dünyada dəyişən və inkişaf edən hüquqi, iqtisadi və sosial münasibətlərə cavab vermək qabiliyyətində deyil. Əxbari alimlərin fikirləri daha çox dini tarix, mənbəşünaslıq və teoloji müzakirələr üçün maraq doğurur.
Azərbaycanda isə bu yanaşma daha çox akademik səviyyədə təhlil edilən nəzəri fiqhi istiqamət kimi mövcuddur. Praktik həyatda isə üsuli fiqh metodları, müctəhidə təqlid və ictihad anlayışları dominantlıq edir.
Əxbari yanaşması, dini düşüncənin sərhədlərini və metodoloji müxtəlifliyini anlamaq üçün vacib nümunədir. Bu istiqaməti öyrənmək, təkcə tariximizə deyil, həm də dini düşüncəmizin formalaşmasında fərqli metodların rolunu anlamağa yardım edir. Dinamik və çevik cəmiyyətlərdə isə əxbarilik daha çox keçmişin ideoloji mirası kimi yadda qalır.
