Tarix boyu türk-islam dünyasında həm iqtisadi, həm də mənəvi həyatın təməl daşlarından biri olmuş bir anlayış var: əxi. Bu söz sadəcə “qardaş” anlamı daşımaqla kifayətlənmir; o, halal zəhmətin, əxlaqlı yaşamın, paylaşmanın və peşəkar həmrəyliyin timsalına çevrilmişdir. Əxilik – orta əsrlərdə sənətkarların mənəvi və peşəkar birliyini təmin edən, gənc nəslin tərbiyəsində mühüm rol oynayan və cəmiyyətdə ədalət, dürüstlük kimi dəyərləri qoruyan bir sistem idi.
Əxi sözünün mənası: Etimologiya və semantik yük
Əxi sözü ərəb mənşəlidir və “qardaşım” deməkdir. Ərəb dilindəki “ax” (أَخ) sözündən törəmiş bu ifadə türklər tərəfindən mənəvi qardaşlıq və peşəkar birlik anlamında mənimsənmişdir. Azərbaycan və Anadolu türklərinin tarixi yaddaşında “əxi” dedikdə təkcə qardaşlıq deyil, həm də dostluq, yardımlaşma və qarşılıqlı məsuliyyət hissi ifadə olunur.
Əxi həmçinin peşə və sənət sahələrində özünü inkişaf etdirmiş, cəmiyyətə faydalı olan, əxlaqlı, dürüst, halal əməyə önəm verən insanlar üçün işlədilən terminə çevrilmişdir.
Əxi nədir? Sosial-mədəni institut kimi rolu
Əxi dedikdə əsasən Orta Əsrlər dövründə yaranmış və Anadolu ilə birlikdə Azərbaycanın da bir çox bölgəsində fəaliyyət göstərmiş bir ictimai qurum nəzərdə tutulur. Əxi təşkilatları ilk dəfə XIII əsrdə yaranmağa başlamış, xüsusilə Osmanlı İmperiyasının ilkin dövrlərində böyük rol oynamışdır. Bu təşkilatlar həm dini, həm sosial, həm də iqtisadi funksiyalar daşıyırdı.
Əxilər sənətkarlardan ibarət təşkilatlar idi və onların başlıca məqsədi peşəkar ustalarla gənc çıraklar arasında tərbiyə, bacarıq və əxlaqı paylaşmaq idi. Bu, günümüzün peşəkar etika prinsiplərinin əsaslarını təşkil edir.
Əxi saqqalı nədir?
Əxi saqqalı, əxilərin xarici görünüşündəki ən xarakterik detallardan biri idi. Bu saqqal forması onların dini və mənəvi tərbiyəyə verdiyi önəmin simvolu idi. Əxilər arasında saqqal, yaşa və təcrübəyə hörmətin göstəricisi kimi qəbul olunurdu.
Əxi saqqalı həmçinin zahidlik, təmkin və halal qazancla məşğul olmağın bir simvolu kimi görünürdü. Bir çox mənbələrdə qeyd edilir ki, əxi saqqalı həm də onun hansı mərhələdə olduğunu – çırak, şagird, ustad – göstərən bir əlamət idi.
Əxi toyu: Mənəvi və peşəkar yetkinliyin simvolu
Əxi toyu, əxilərin daxilində keçirilən ənənəvi mərasimlərdən biridir. Bu toyda bir gənc çırak artıq ustad səviyyəsinə yüksəlir və bu münasibətlə mərasim təşkil olunur. Əxi toyu həm bir and mərasimi, həm də təntənəli qəbul kimi həyata keçirilirdi.
Əxi toyları adətən böyük icma tədbirləri şəklində keçirilirdi. Burada həm dini dualar oxunur, həm də peşə əxlaqı ilə bağlı nəsihətlər verilirdi. Bu mərasimlər həm cəmiyyətin həmrəyliyini, həm də sənət və zəhmətə verilən dəyəri əks etdirirdi.
Əxi kimdir? Tarixi nümunələr və şəxsi keyfiyyətlər
Əxi kimdir sualına cavab vermək üçün sadəcə tarixi oxumaq kifayət deyil. Əxi – dürüstlüyün, halal zəhmətin, paylaşmanın və sosial məsuliyyətin simvoludur. Tarixdə bir çox əxi şəxsiyyətlər mövcud olmuşdur. Ən məşhurlarından biri Əxi Evran olmuşdur.
Əxi Evran (Hacı Evran) XIII əsrdə yaşamış və Anadolu türkləri arasında əxi sisteminin təşkilatlanmasında böyük rol oynamışdır. O, eyni zamanda bir sufi və təriqət rəhbəri kimi tanınırdı. Onun fəaliyyəti nəticəsində əxi qurumları daha sistemli və institutlaşdırılmış şəkildə inkişaf etmişdir.
Əxi və din: Sufizm və İslamla əlaqəsi
Əxi qurumlarının dini təməli əsasən İslamın sufi təlimləri üzərində qurulmuşdur. Əxilər Allaha sevgi, bəndəyə mərhəmət prinsipi ilə yaşayırdılar. Onlar həm də sufi dərvişlərinə yaxın sayılırdı və bir çox hallarda əxi təşkilatları məscidlər, zaviyələr və xanəgahlarla bağlı olurdu.
Əxilərin dini yönümü onlara təkcə sosial nüfuz yox, həm də mənəvi hakimiyyət verirdi. Bu səbəbdən də əxi təşkilatları təkcə sənətkar birlikləri kimi deyil, həm də mənəvi yol göstəriciləri kimi cəmiyyətə təsir edirdi.
Əxi sisteminin əsas prinsipləri
Əxi təşkilatları bir sıra əsas prinsiplərlə idarə olunurdu:
- Halallıq və dürüstlük: Hər bir əxi halal zəhmətlə qazanmalı və dürüst olmalı idi.
- Ustad-şagird münasibəti: Bilgi və bacarıq ustaddan şagirdə keçirdi.
- Sosial məsuliyyət: Əxilər cəmiyyətin rifahı üçün çalışır, yoxsullara və ehtiyacı olanlara yardım edirdi.
- Əxlaq: Əxilər yüksək mənəvi əxlaqa sahib olmalı, rüşvət, yalan və haramdan uzaq dayanmalı idi.
- Qardaşlıq: Əxilər arasında qardaşlıq əlaqələri çox güclü idi – bir əxi digərinin yükünü daşımalı, problemlərini paylaşmalı idi.
Əxi institutunun cəmiyyətə təsiri
Əxi təşkilatları həm iqtisadi, həm də sosial baxımdan cəmiyyətə böyük faydalar vermişdir. Onlar orta əsrlərdə sənətkarlığın inkişafına zəmin yaratmış, gənclərin tərbiyəsi və peşəkar yetişməsi üçün dayanıqlı sistem qurmuşdur.
Əxi sistemi həm də bazar nizamlamasında rol oynamış, ədalətli qiymət və məhsul keyfiyyətinə nəzarət etmişdir. Bu isə alıcılar üçün etibarlı bazar mühiti yaratmışdır.
Əxilər və bu gün: Tarixi mirasın davamı
Bu gün əxi anlayışı bir çox ölkələrdə – xüsusilə Türkiyə və Azərbaycanda – yenidən xatırlanır və müxtəlif formalarda yaşadılır. Əxi Günü (Türkiyədə “Ahilik Haftası”) bu dəyərin yaşadılmasına bir nümunədir. Azərbaycanda isə sənətkarlıq festivalları, əl işləri sərgiləri vasitəsilə bu irs canlandırılır.
Modern dövrümüzdə “əxi” anlayışı etik peşəkarlıq, işgüzar dürüstlük və sosial məsuliyyətlə eyniləşdirilə bilər. Əxilik sistemi bu gün də iş dünyasında etibar, əmək, paylaşma və əxlaq kimi dəyərlərlə önə çıxır.
Əxi anlayışı sadəcə tarixi bir termin deyil, həm də cəmiyyətin mənəvi dirəklərindən biri olmuş və bu gün də aktuallığını qoruyan dəyər sistemidir. Əxilik – insanı yalnız peşəkar deyil, həm də mənəvi olaraq formalaşdıran, ona sosial məsuliyyət yükləyən bir məktəbdir.
Əgər biz bu gün də dürüstlük, əməksevərlik və paylaşma kimi dəyərləri qoruyub saxlamaq istəyiriksə, əxi irsinə sahib çıxmalı və onu müasir formatda yaşatmalıyıq. Çünki əxi olmaq – insan olmaq, insan qalmaq deməkdir.
Əxi anlayışı təkcə bir dövrün sosial-iqtisadi sistemini deyil, həm də dərin mənəvi və əxlaqi dəyərləri özündə birləşdirən nadir ictimai quruluşdur. Əxilər dürüstlüyü, halal zəhməti, birliyi və paylaşmanı əsas prinsip olaraq qəbul etmiş, bu dəyərləri cəmiyyətə ötürərək həm peşə, həm də mənəviyyat məktəbi yaratmışlar. Əxilik həm iqtisadi nizamlamada, həm də sosial münasibətlərdə mühüm rol oynamış, zəhmətkeş təbəqəni həm fiziki, həm mənəvi cəhətdən gücləndirmişdir.
Müasir dövrdə əxilik dəyərləri yenidən gündəmə gəlməli, gənc nəsillərə ötürülməli və peşəkar mühitlərdə tətbiq edilməlidir. Halal qazanc, sosial məsuliyyət və əxlaqi davranış prinsipləri bu gün də əxi ruhunun yaşamasını təmin edə bilər.
