Hər bir dilin özünəməxsus ifadə və terminləri olur ki, onlar təkcə leksik anlam daşımır, eyni zamanda xalqın düşüncə tərzini, mədəniyyətini və dünyagörüşünü əks etdirir. “Əxz etmək” ifadəsi də məhz bu cür dərin mənaya malik sözlərdən biridir. Ərəb mənşəli bu söz ilk baxışda sadə bir anlayış – nəyisə almaq, əldə etmək – kimi görünsə də, əslində müxtəlif kontekstlərdə – hüquqi, dini, sosial və mənəvi sahələrdə – fərqli mənalar kəsb edir. Cəmiyyətdə getdikcə daha az eşidilən bu ifadə, klassik ədəbiyyatımızda, hüquq sənədlərində və dini mətnlərdə mühüm yer tutmuşdur.
Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində “əxz etmək” ifadəsi “nəyi isə almaq, əldə etmək, qəbul etmək və ya mənimsəmək” mənasında işlədilir. Ərəb mənşəli bu sözün kökü “əxz”, yəni almaq deməkdir. Bu ifadə daha çox hüquqi və dini mətnlərdə rast gəlinir və kontekstdən asılı olaraq bir neçə fərqli mənaya malik ola bilər:
- Hüquqi kontekstdə: Müəyyən əmlakın və ya hüququn bir tərəfdən digərinə keçməsi (məsələn, ipoteka müqaviləsi əsasında bir malın bank tərəfindən əxz olunması).
- Dini kontekstdə: Allahın qəzəbinə səbəb olan davranışlara görə bir şəxsin cəzalandırılması və ya nəsihətin qəbul edilməsi kimi başa düşülə bilər.
- Sosial kontekstdə: Mənəvi və ya intellektual biliklərin, təcrübənin və ya düşüncələrin mənimsənilməsi.
Əxz etmək nədir və nə zaman işlənir?
“Əxz etmək” ifadəsi həm yazılı, həm də şifahi nitqdə işlədilir. Bu termin hüquqşünaslar, din xadimləri və ziyalılar arasında geniş yayılmışdır. Əxz etmə hadisələri müxtəlif sferalarda tətbiq oluna bilər:
1. Hüquqda əxz
Mülki hüquqda “əxz etmək”, hər hansı əmlakın və ya sənədin rəsmi şəkildə bir şəxsdən başqa şəxsə keçməsi kimi izah olunur. Misal üçün:
Bank kreditinin ödənilməməsi halında borcun əvəzində daşınmaz əmlak bank tərəfindən əxz oluna bilər.
Reklam
2. Dində əxz
İslam təlimlərində “əxz” ifadəsi, bəzən Allahın insanların əməl və niyyətlərini “əxz etməsi” – yəni cəzalandırması mənasında da istifadə olunur:
“Allah zalımları qəflətdə əxz edər” – yəni cəzasını verər, onlara qəfil əzab çatar.
3. Sosial münasibətlərdə
Əxz etmək eyni zamanda mənəvi və ya fikri bir dəyərin qəbul edilməsi, öyrənilməsi anlamına da gələ bilər. Məsələn:
Gənclər öz müəllimlərindən müdrikliyi əxz edir.
Əxz etmək sözünün mənası – Lüğəvi və semantik baxış
Əxz sözünün əsas mənası “almaq, tutmaq, əldə etmək” kimi verilir. Bu söz Azərbaycan dilinə ərəb dilindən keçmişdir və klassik mətnlərdə daha çox istifadə olunur. Müasir dildə isə bu sözün əvəzinə “mənimsəmək”, “qəbul etmək”, “öyrənmək” və “əldə etmək” kimi ifadələrdən istifadə edilsə də, “əxz” sözünün rəsmi və ciddi mətnlərdə rolu hələ də qalır.
Əxz etmək günahdırmı? – Dini və mənəvi aspekt
Bu sual kontekstdən asılı olaraq müxtəlif cavablar tələb edir.
Halal və qanuni yolla əxz etmək
Əgər bir şəxs hər hansı şeyi qanuni yollarla və halal vasitələrlə əxz edirsə, bu, nəinki günah sayılmır, əksinə təşviq edilir. Məsələn:
- Elm əxz etmək – savabdır.
- Doğru məlumatı əxz etmək – məsuliyyətin bir hissəsidir.
Zülm və ya ədalətsizliklə əxz etmək
Əgər əxz etmək zülm, aldatma və ya oğurluq vasitəsilə həyata keçirilirsə, bu artıq dini və mənəvi cəhətdən günahsayılır. Məsələn:
- Korrupsiya yolu ilə var-dövlətin əxz edilməsi.
- Əməyə hörmətsizlik göstərilərək biliklərin mənimsənilməsi.
Bu növ əxz əməli yalnız hüquqi məsuliyyət doğurmur, eyni zamanda dini baxımdan da cəza ilə nəticələnə bilər.
Əxz etmək haqqında məşhur fikirlər və aforizmlər
- “Əxz edilən elm, əxlaqla tətbiq olunmazsa, yüklənmiş daşdan fərqi qalmaz.”
- “Əxz etməyi bacaran, öyrətməyi də bacarmalıdır.”
- “Yalnız yaxşılıq əxz edilərsə, cəmiyyət yüksələr.”
Bu fikirlər əxz etməyin yalnız texniki yox, mənəvi məsuliyyət daşıyan bir proses olduğunu göstərir.
Əxz etmək və digər sinonim ifadələr
Əxz sözünün sinonimləri aşağıdakılar ola bilər:
| Əxz Etmək | Sinonimlər | İstifadə sahəsi |
|---|---|---|
| Almaq | Qəbul etmək, mənimsəmək | Hüquq, təhsil, din |
| Tutmaq | Əldə etmək, öyrənmək | Dini, mənəvi, sosial |
| Mənimsəmək | İçsələşdirmək | Fikir və dəyərlər səviyyəsində |
Əxz etməyin əhəmiyyəti – Cəmiyyət və fərd üçün
Əxz etmək yalnız passiv bir “alma prosesi” deyil, bu, aktiv şəkildə öyrənmək, formalaşmaq və inkişaf etməkdir. Hər bir fərd öz həyatında davamlı olaraq əxz edir: fikir, davranış, bilik, təcrübə. Bu əxz prosesi cəmiyyətin inkişafında, mədəniyyətin formalaşmasında və nəsildən-nəslə ötürülən dəyərlərin qorunmasında mühüm rol oynayır.
Əxz etməyə dair ədəbiyyat və dini mənbələr
Əxz etmək mövzusuna müxtəlif dini və fəlsəfi mənbələrdə rast gəlinir:
- Qurani-Kərimdə bu ifadə müxtəlif surələrdə dolayısı ilə istifadə olunur (“əxz olunmaq” mənasında cəza və ya intiqam kontekstində).
- Nəsirəddin Tusinin “Əxlaqi-Nasiri” əsərində insanın nəyi necə və niyə əxz etməli olduğu dərin fəlsəfi şəkildə təhlil olunur.
- Hüquqi mənbələrdə, o cümlədən Mülki Məcəllədə, əmlakın əxz edilməsi ilə bağlı konkret hüquqi prosedurlar izah olunur.
“Əxz etmək” ifadəsi Azərbaycan dilində zəngin mənəvi və hüquqi yükə malik terminlərdən biridir. Bu əməl insanın dünyagörüşünü, hüquqi münasibətini və dini məsuliyyətini formalaşdırır. Əxz etmək yalnız nəyisə əldə etmə prosesi deyil, onu düzgün anlamaq, tətbiq etmək və onun məsuliyyətini daşımaqdır. Əgər bu söz doğru kontekstdə və niyyətlə istifadə olunarsa, cəmiyyətin əxlaqi və intellektual inkişafına mühüm töhfə verə bilər.
