Əyan Sözünün Mənası: Tarixi, Leksikası

Azərbaycan dilində işlədilən bir çox sözlər tarix, ədəbiyyat və xalq dili ilə formalaşaraq günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Bu sözlərdən biri də “əyan” sözüdür. İlk baxışda klassik və ya rəsmi dildə daha çox işlənən bu söz əslində zəngin semantik məzmun daşıyır və bir çox sahədə istifadə olunur.

1. ƏYAN SÖZÜNÜN LÜĞƏVİ MƏNASI

“Əyan” sözü ərəb mənşəlidir və Azərbaycan dilinə klassik dövrlərdən keçmişdir.

Ərəb dilində: عيان (ʿayān) – “gözlə görünən”, “aydın olan”, “bariz”, “nümayiş edən”.

Azərbaycan dilində isə “əyan” sözü əsasən bu mənalarda işlənir:

• Aydın, gözlə görünən, bariz olan
• Yaxşı bilinən, şübhəsiz, müəyyən
• Zəngin və nüfuzlu təbəqə nümayəndəsi (tarixi kontekstdə)

2. ƏYAN SÖZÜNÜN TARİXİ İZAHI VƏ TƏRƏQQİSİ

Tarixən “əyan” sözü müxtəlif mənalarda və müxtəlif siniflər üçün işlənib. Xüsusilə saray həyatı, hökumət strukturlarıvə idarəçilikdə bu söz mühüm yer tutub.

Tarixi mənalar:

• Şah, xan və ya sultan sarayında vəzifə tutan yüksək rütbəli adamlar
• Dövlət məsələlərində məsləhət verilən adamlar
• Böyük torpaq sahibləri, zadəganlar
• Osmanlı və Qacar dövrlərində saray və dövlət mənsəbləri

Misal: “Xan əyan və bəyzadələri ilə məşvərətə toplaşdı.” (Tarixi mənbələrdən)

3. ƏYAN SÖZÜNÜN DİL QURULUŞUNA GÖRƏ ANALİZİ

• Nitq hissəsi: isim
• Cinsi: kişi cinsində
• Say baxımından: tək və cəm formasında işlənə bilər (əyan – əyanlar)
• Qrammatik şəkilçilərlə işlənməsi:
  • Əyanı (təyini)
  • Əyanlar (cəm halı)
  • Əyanlara (yönlük hal)

4. MÜASİR DİLƏ UYĞUN İSTİFADƏ FORMALARI

Baxmayaraq ki, “əyan” sözü köhnə və klassik söz təsiri bağışlayır, bu gün də fərqli kontekstlərdə işlədilir:

a) Rəsmi və publisistik dildə

“Bu fakt artıq əyandır” – Yəni açıqdır, sübut olunub.

b) Elmi yazılarda və məhkəmə sənədlərində

“Əyan sübutlar təqdim edilmişdir.” – Məhkəmə prosesində aydın və gözlə görünən faktlara işarə edir.

c) Bədii əsərlərdə

“Əyanlar salona daxil oldu, xan isə yerindən tərpənmədi.” – Burada nüfuzlu adamlar nəzərdə tutulur.

5. ƏYAN SÖZÜ İLƏ İŞLƏNƏN FRAZEOLOJİ BİRLİKLƏR

• Əyan olmaq – Aydın olmaq, şübhə doğurmamaq
• Əyan və bəlli – Tamamilə aydın və görünən
• Əyan içində olmaq – Aydın, göz qabağında olmaq (bir qədər bədii mənada)
• Əyan danışıq – Dürüst və açıq söhbət

6. ƏYAN SÖZÜNÜN SİNONİMLƏRİ VƏ ANTONİMLƏRİ

7. ƏYAN SÖZÜNÜN ƏDƏBİYYAT VƏ MƏTBUATDA İSTİFADƏSİ

Klassik ədəbiyyatda:

“Əyan-əşrəf yığıncağına çıxmadan qərar verilməzdi.” – Burada yüksək rütbəli şəxslər nəzərdə tutulur.

Müasir publisistikada:

“Bu, artıq əyan həqiqətdir.” – Fakt və aydın məlumat mənasında.

8. “ƏYAN” VƏ “ƏYANİ” SÖZLƏRİ ARASINDA FƏRQ

Çox vaxt qarışdırılan bu iki söz əslində fərqli mənalar daşıyır:

• Əyan – isimdir; aydın, bariz, nüfuzlu şəxs
• Əyani – sifətdir; praktik, vizual, müşahidə ilə bağlı

Misal fərqi:

• Bu sənədin doğruluğu əyan oldu.
• Bu mövzu əyani şəkildə izah olunacaq.

9. ƏYAN SÖZÜNÜN MÜXTƏLİF KATEQORİYALARDA İSTİFADƏSİ

Hüquqda:

“Əyan sübutlar təqdim olunmadan hökm çıxarıla bilməz.”

Tibb sahəsində:

“Əyan simptomlar müşahidə edilir.” – Gözlə görünən klinik əlamətlər.

Təhsildə:

“Əyani vəsaitlərlə izah daha effektiv olur.” – Burada artıq “əyani” işlənmişdir.

10. ƏYAN SÖZÜNÜN MİSAFİRLİKLƏ ƏLAQƏLƏNDİRİLMƏSİ

Xalq arasında “əyan-bəyan” deyimi ilə qonaqlıq, görüş və rəsmi qəbul bildirilir. Məsələn:

“Toy əyan-bəyan keçirildi.” – Yəni göz önündə, açıq şəkildə, izdihamla.

“Əyan” sözü Azərbaycan dilinin zəngin leksik fonduna malik qədim sözlərindən biridir. Həm aydınlıq və müəyyənlik bildirən leksik mənası, həm də tarixi baxımdan zadəgan və nüfuzlu şəxs anlamı ilə bu söz həm elmi, həm ədəbi, həm də gündəlik dildə geniş istifadə olunur. Müasir dövrdə də aktuallığını qoruyan bu söz, düzgün istifadə edildikdə nitqə dərinlik və ifadə gücü qatır.

Ən Çox Verilən Suallar və Cavablar (FAQ)

1. “Əyan” sözü nə deməkdir?

Cavab: “Əyan” sözü ərəb mənşəlidir, “gözlə görünən”, “açıq-aşkar”, “aydın” və ya “nüfuzlu şəxs” mənalarını verir. Tarixdə isə yüksək təbəqəyə aid insanlar – bəy, vəzir, xan və s. üçün işlənib.

2. “Əyan” hansı nitq hissəsinə aiddir?

Cavab: “Əyan” sözü isimdir. Məsələn: “Əyan içəri daxil oldu” cümləsində şəxs bildirir.

3. “Əyan” və “əyani” sözləri arasında fərq nədir?

Cavab:

• “Əyan” – isimdir və ya şəxsi və ya açıq olan bir şeyi bildirir
• “Əyani” – sifətdir və “praktik”, “gözlə görülə bilən”, “vizual” mənasına gəlir
  Misal:
• “Əyan oldu” (aydın oldu)
• “Əyani dərs” (praktik dərs)

4. “Əyan” sözü tarixi mənbələrdə necə işlənib?

Cavab: Tarixi mənbələrdə “əyan” adətən sultan, xan və ya şahın məclisində olan, rütbəli və nüfuzlu şəxsləri ifadə edib. Osmanlı və Qacar dövrü mətnlərində çox rast gəlinir.

5. “Əyan olmaq” nə deməkdir?

Cavab: Bu ifadə “aydın olmaq”, “məlum və bariz olmaq” mənasını verir. Məsələn: “Məqsədi artıq əyan oldu” – yəni artıq niyyəti aydın oldu.

6. “Əyan və bəlli” ifadəsi nə deməkdir?

Cavab: Bu ifadə “tam aydın, məlum və görünən” mənasında işlədilir. Məsələn: “Bu hadisənin səbəbi əyan və bəllidir.”

7. “Əyan sübut” nə deməkdir?

Cavab: Hüquq dilində “əyan sübut” – gözlə görünən, birbaşa müşahidə edilən dəlil deməkdir. Məsələn, videoyazı, şəklin özü əyan sübut sayılır.

8. “Əyan” sözünün cəmi necə olur?

Cavab: “Əyan” sözünün cəm forması “əyanlar”dır.
Misal: “Məclisə bütün əyanlar toplaşmışdı.”

9. “Əyan” sözünün sinonimləri hansılardır?

Cavab: Aydın, bariz, görünən, məlum, şəffaf, nüfuzlu şəxs (kontekstdən asılı olaraq)

10. Bu söz müasir Azərbaycan dilində hələ də istifadə olunurmu?

Cavab: Bəli, “əyan” sözü müasir rəsmi, elmi və publisistik mətnlərdə, eləcə də hüquq sənədlərində tez-tez işlənir. Xüsusilə “əyan sübut”, “əyan oldu”, “əyan və bəlli” kimi ifadələrdə.