Azərbaycan cəmiyyətində XIX əsr mühüm tarixi və ictimai dəyişikliklərin başladığı dövr kimi fərqlənir. Bu əsr, həmçinin milli oyanış, maarifçilik ideyalarının yayılması və müasir mətbuatın təşəkkül tapması ilə yadda qalıb. Dövrün ictimai-siyasi mühiti, Avropa təsirlərinin artması, yeni məktəblərin və ictimai birliklərin yaradılması cəmiyyətin maariflənməsinə böyük təsir göstərdi. Əhalinin savad səviyyəsinin yüksəlməsi, informasiya və bilik ehtiyacının artması mətbuat orqanlarının yaranmasına və inkişafına zəmin yaratdı.
XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycan cəmiyyətində yeni təfəkkür formalaşmağa başladı. Ədəbiyyat, incəsənət, elm və təhsil sahəsində ciddi canlanma baş verdi. Mətbuat isə bu proseslərin əsas təşviqedicisi oldu. Qəzet və jurnallar xalqın dünyagörüşünü genişləndirdi, milli oyanışa, maarifləndirməyə, yenilikçi baxışların yayılmasına kömək etdi. Mətbuat vasitəsilə maarifpərvər ziyalılar, yazıçılar və ictimai xadimlər öz fikirlərini cəmiyyətə çatdırır, sosial problemləri qaldırır, islahatlar üçün ideya mühiti yaradırdılar.
Azərbaycan mətbuatı məhz XIX əsrdə öz ilk addımlarını atdı. Bu dövrdə çıxan qəzet və jurnallar milli dilin inkişafına, ana dilində publisistikanın formalaşmasına da mühüm töhfələr verdi. Cəmiyyətin müxtəlif təbəqələri arasında əlaqə yarandı, fikir mübadiləsi genişləndi. O dövrün mətbuat nümunələri müasir jurnalistikanın, azad söz və ifadə azadlığının təməllərini qoydu. XIX əsrin mətbuatı yalnız informasiya vasitəsi deyil, həm də maarifçilik və milli özünüdərkin gücləndirilməsi yolunda mühüm rol oynadı.
Azərbaycan mətbuatının formalaşmasının tarixi
Azərbaycan mətbuatının yaranması XIX əsrin ortalarına təsadüf edir. İlk milli qəzetlər məhz bu dövrdə işıq üzü gördü və bu hadisə ölkənin ictimai-mədəni həyatında inqilabi yenilik kimi qarşılandı. Mətbuatın təşəkkülü, milli kimliyin formalaşması və maarifçiliyin yayılması ilə birbaşa bağlı oldu.
İlk qəzet və jurnalların fəaliyyəti əsasən Bakıda və Tiflisdə cəmləşmişdi. Onlar cəmiyyətin intellektual inkişafına təkan verdi, yeni nəsil ziyalıların yetişməsinə imkan yaratdı. Mətbuatın yaranması həm də dil və ədəbiyyat üçün yeni imkanlar açdı.
“Əkinçi” qəzetinin rolu və əhəmiyyəti
XIX əsrdə Azərbaycan mətbuatının əsl başlanğıcı kimi 1875-ci ildə Həsən bəy Zərdabinin təsis etdiyi “Əkinçi” qəzetinin adı xüsusi qeyd olunur. “Əkinçi” xalq maarifçiliyinin carçısı, milli düşüncənin və azərbaycançılıq ideyalarının təbliğatçısı idi. Qəzetdə həm kənd təsərrüfatı, həm də ictimai-siyasi, mədəni mövzular işıqlandırılırdı.
“Əkinçi” qəzetinin dili sadə, başa düşülən, xalqın gündəlik həyatına yaxın idi. O, kəndlilərə elmi biliklər, yeniliklər çatdırır, onların maariflənməsinə xidmət edirdi. Qəzet həmçinin milli dilin təbliğində və inkişafında böyük rol oynadı.
XIX əsrdə digər qəzet və jurnallar
“Əkinçi” qəzetindən sonra XIX əsrin sonlarında “Ziya”, “Ziyayi-Qafqaziyyə”, “Kəşkül”, “Kaspiy”, “Şərqi-Rus” kimi qəzet və jurnallar da nəşr olunmağa başladı. Bu nəşrlər milli və ümumbəşəri dəyərlərin yayılmasında, ictimai şüurun formalaşmasında əvəzsiz rol oynadılar.
Yeni nəşrlərdə ictimai-siyasi, ədəbi və mədəni məsələlər geniş işıqlandırılırdı. Qəzet və jurnallar maarifçi ziyalıların ideyalarını xalqa çatdırmaq üçün əhəmiyyətli vasitəyə çevrildi.
Mətbuatın maarifçilik və islahatlara təsiri
XIX əsr Azərbaycan mətbuatı cəmiyyətin maariflənməsində aparıcı rol oynadı. O, savadsızlıqla mübarizə, yeni məktəblərin yaradılması, islahatların təbliği və milli kimliyin gücləndirilməsi istiqamətində fəaliyyət göstərdi.
Mətbuat milli şüurun inkişafında, müasir təfəkkür tərzinin formalaşmasında mühüm rol oynadı. Həmçinin, sosial bərabərlik, qadın hüquqları, əkinçilik və elmə dair məsələlər də qəzet və jurnalların əsas mövzuları idi.
Mətbuatda dil və üslub xüsusiyyətləri
XIX əsrdə nəşr olunan qəzet və jurnalların dili, üslubu və terminologiyası milli dilin zənginləşməsinə təkan verdi. Qəzetlərin dili sadə, aydın və xalq üçün başa düşülən idi. Publisistika janrı geniş yayılmağa başladı.
Mətbuat həm klassik ədəbi dildən, həm də xalq danışıq dilindən yararlanırdı. Bu dövrdə milli dilin normallaşması və ədəbi dilin inkişafı üçün mətbuat böyük rol oynadı.
XIX əsr mətbuatında maarifçi ziyalıların rolu
Mətbuatın formalaşması və inkişafında görkəmli maarifçilər, yazıçılar və ictimai xadimlər mühüm rol oynadı. Həsən bəy Zərdabi, Əhməd bəy Ağayev, Əlimərdan bəy Topçubaşov və başqaları qəzet və jurnallarda fəal publisist yazılarla çıxış edirdilər.
Bu ziyalılar mətbuat vasitəsilə cəmiyyətin maariflənməsinə, sosial və mədəni inkişafına, milli kimliyin qorunmasına çalışırdılar. Onların fəaliyyəti milli oyanışın əsasını qoydu.
XIX əsr Azərbaycan mətbuatının cəmiyyətə təsiri
Azərbaycan mətbuatı cəmiyyətdə maarifçilik, yeni fikirlərin yayılması və sosial problemlərin işıqlandırılması baxımından mühüm platformaya çevrildi. O, xalqın düşüncə tərzini dəyişdi, maarifçiliyi, elm və təhsili təşviq etdi.
Mətbuat milli oyanışın və müasirlik ideyalarının əsas daşıyıcısına çevrildi, gələcəkdə Azərbaycanın sosial və mədəni inkişafında yol açdı.
XIX əsr mətbuatına dair əsas faktlar (Cədvəl)
| Qəzet/Jurnal | Nəşr ili | Təsisçisi | Əsas istiqaməti |
|---|---|---|---|
| Əkinçi | 1875 | Həsən bəy Zərdabi | Maarifçilik, kənd təsərrüfatı, cəmiyyət |
| Ziya | 1879 | Nəcəf bəy Vəzirov | Maarif, ədəbiyyat |
| Kəşkül | 1883 | Əhməd bəy Ağayev | Elmi, ədəbi, publisistik |
| Ziyayi-Qafqaziyyə | 1880 | M. ağa M. Vəkilov | Təhsil, maarif, elm |
| Kaspiy | 1881 | Q. Kazımovski | İctimai-siyasi, iqtisadi |
| Şərqi-Rus | 1903 | Əlimərdan bəy Topçubaşov | Siyasi, ictimai |
XIX əsr Azərbaycan mətbuatı milli oyanışın, maariflənmənin və sosial tərəqqinin əsas aparıcı qüvvələrindən birinə çevrildi. Qəzet və jurnallar cəmiyyətin şüurunda yeni fikirlər, modern düşüncə tərzi və milli birlik ideyalarının bərqərar olmasına şərait yaratdı. Mətbuat xalqın maariflənməsi, milli dilin və ədəbiyyatın inkişafı üçün geniş imkanlar açdı. Maarifçi ziyalıların yorulmaz fəaliyyəti, publisistika və jurnalistikanın təşəkkülü Azərbaycan cəmiyyətini daha savadlı, məlumatlı və müasir istiqamətə yönəltdi. XIX əsr mətbuatı bu gün də maarifçilik, vətənpərvərlik və milli kimlik baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. Onun qoyduğu irs gələcək nəsillər üçün dəyərli örnək olaraq qalır.
Ən Çox Verilən Suallar
Əhalinin maarifə və məlumata ehtiyacının artması, Avropa təsirlərinin güclənməsi, yeni məktəblərin açılması və ictimai oyanış XIX əsrdə Azərbaycan mətbuatının yaranmasına səbəb oldu.
İlk Azərbaycan qəzetinin adı ‘Əkinçi’dir və 1875-ci ildə Həsən bəy Zərdabinin təşəbbüsü ilə çap olunub.
‘Əkinçi’ qəzetinin əsas məqsədi xalqı maarifləndirmək, kənd təsərrüfatı, elm və sosial məsələlərlə bağlı məlumat vermək, milli şüuru gücləndirmək idi.
Bu dövrdə ‘Ziya’, ‘Ziyayi-Qafqaziyyə’, ‘Kəşkül’, ‘Kaspiy’, ‘Şərqi-Rus’ kimi qəzet və jurnallar nəşr olunurdu.
Qəzet və jurnalların dili sadə, aydın və xalq üçün başa düşülən idi. Bu, milli dilin inkişafına və geniş kütlənin maariflənməsinə xidmət edirdi.
Maarifçi ziyalılar qəzetlərdə çıxış edərək, cəmiyyətdə yeni təfəkkür, savadlılıq və yenilikçi baxışları təşviq edir, sosial problemlərin həllinə çağırış edirdilər.
Həsən bəy Zərdabi, Əhməd bəy Ağayev, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Nəcəf bəy Vəzirov kimi maarifçi ziyalılar fəal publisistik fəaliyyət göstərirdilər.
Mətbuat cəmiyyətdə maarifçilik ideyalarının yayılmasını, milli oyanışı, sosial problemlərin gündəmə gətirilməsini və yeni baxışların formalaşmasını təmin edib.
Bu dövrdə qadın məsələləri də qəzet və jurnallarda işıqlandırılıb, qadın hüquqları və onların cəmiyyətdə rolu barədə məqalələr dərc olunub.
O dövrdə formalaşan jurnalistika prinsipləri, azad söz və milli kimlik ideyaları müasir Azərbaycan mediasının inkişafında təməl rol oynayır.
