Həm meşələrin, həm də şəhər parklarının sakini olan dələlər həm görünüşləri, həm də davranışları ilə insanların maraq dairəsindədir.
Bioloji təsnifat və mənsub olduqları sinif
Dələlər məməlilər (Mammalia) sinfinə, gnagıstanlar (Rodentia) dəstəsinə və Sciuridae fəsiləsinə daxildir. Bu fəsiləyə dələlərdən əlavə sincablar, marmotlar və bəzi digər kiçik gəmiricilər də daxildir. Dələlər bioloji olaraq gəmiricilər sayılır və onların ön dişləri daim böyüdüyü üçün daim bir şey gəmirirlər – bu dişlərini qısaltmaq üçün təbii ehtiyacdır.
Ən çox yayılmış növlər və coğrafi bölgələr
Hazırda dünyada 200-dən çox dələ növü mövcuddur. Ən çox yayılan növlər bunlardır:
- Qırmızı dələ (Sciurus vulgaris) – Avropa və Asiyada, xüsusilə Skandinaviya və Sibir ərazilərində geniş yayılıb.
- Boz dələ (Sciurus carolinensis) – ABŞ və Kanadada yaşayır, sonradan Böyük Britaniyaya da gətirilib.
- Uçan dələlər (Pteromyini) – Asiyanın və Şimali Amerikanın meşələrində rast gəlinir. Onlar dəridəki membran sayəsində planlaşdırılmış şəkildə uça bilirlər.
- Torpaq dələləri – ABŞ-ın qərbində və bəzi Asiya ölkələrində yer altında yuvalarda yaşayırlar.
Azərbaycan meşələrində də dələlərə rast gəlmək mümkündür, xüsusilə Quba, Qəbələ, Lerik, Tufandağ və Şəki meşələri bu baxımdan zəngindir.
Ölçüləri və çəkiləri
Dələlərin ölçüləri növlərinə görə fərqlənsə də, orta hesabla belədir:
- Bədən uzunluğu: 20–30 sm
- Quyruq uzunluğu: 15–25 sm
- Çəkisi: 300–600 qram
Uçan dələlər daha yüngül, torpaq dələləri isə daha iri ola bilər.
Tüklərin və quyruqların funksiyaları
Dələlərin yumşaq, qalın tükləri onları həm soyuqdan qoruyur, həm də yaşadıqları ərazilərdə kamuflyaj (gizlənmə) imkanı yaradır. Quyruqları isə çoxfunksiyalıdır:
- Tarazlıq saxlamağa kömək edir (xüsusilə ağacda gəzərkən).
- Soyuq havalarda bədəni örtərək isidici rolunu oynayır.
- Qaçarkən və tullandıqda sükan funksiyasını yerinə yetirir.
- Qarşıdakı heyvan və ya insana siqnal verə bilər (qorxu və ya maraq göstəricisi kimi).
Dişi və erkək fərqləri
Fiziki olaraq dişi və erkək dələlər arasında ciddi bir fərq yoxdur. Lakin dişi dələlər bala böyütdükləri dövrdə daha aqressiv və ehtiyatlı olurlar. Erkəklər isə cütləşmə dövründə dişiləri tapmaq üçün daha çox hərəkət edir və bəzən bir neçə dişi ilə cütləşirlər.
Qidalanma və ehtiyat yığma xüsusiyyətləri
Dələlər omnivor olsalar da, əsas qidaları bitki mənşəlidir:
- Qoz, fındıq, palıd meyvəsi
- Giləmeyvə, toxum, quru meyvələr
- Göbələk
- Bəzən yumurtalar və kiçik həşəratlar
Onlar qış aylarında aclıq çəkməmək üçün yayda və payızda yem ehtiyatı yığırlar. Qoz-fındıq kimi sərt qabıqlı məhsulları torpağa basdırır, sonra isə güclü yaddaşları sayəsində həmin yerləri tapıb yenidən qazıb çıxarırlar. Maraqlısı budur ki, tapmadıqları toxumlar cücərir və bu şəkildə meşəliklərin təbii bərpasında dələlərin böyük rolu olur.
Gündə nə vaxt aktiv olurlar?
Dələlər əsasən gündüz saatlarında, xüsusilə səhərlər və günorta aktiv olurlar. Gecə yuvalarında dincəlirlər. Uçan dələlər isə gecə aktivdirlər, çünki onlar gecə uçaraq qida axtarırlar. Dələlər qışda da tam yuxuya getmirlər – qidalanmaq üçün yuvalarından çıxırlar.
Yuvaya və balalara dair məlumat
Dələlər ağacların budaqlarında və ya köklərin arasında özlərinə yuva (dreya) qururlar. Bu yuvalar yarpaqlar, otlar, budaqlarla izolyasiya olunur. Dişi dələlər ildə 1-2 dəfə, hər dəfəsində 2–6 bala dünyaya gətirirlər. Balalar kor və tüksüz doğulur, 6-8 həftə ana südü ilə qidalanır və sonra müstəqil həyat tərzinə başlayırlar.
Orta ömür müddəti
- Təbiətdə: 6-10 il
- Qapalı şəraitdə: 12-15 il
Ölüm səbəbləri arasında yırtıcı hücumları, xəstəliklər, avtomobil vurması və insan fəaliyyəti var.
Düşmənləri kimlərdir?
Dələlərin təbii düşmənləri bunlardır:
- Yırtıcı quşlar: şahin, bayquş
- Yırtıcı məməlilər: tülkü, porsuq, vəhşi pişik
- İnsanlar: ovçuluq və meşə qırıntıları ilə onların mühitini məhv edir
Bundan əlavə, ev pişikləri və itlər də şəhərlərdə dələlər üçün təhlükə yarada bilər.
İnsan fəaliyyəti ilə münasibət
İnsanlar dələlərin yaşadığı meşələri kəsərək onların təbii yaşayış mühitini məhdudlaşdırır. Digər tərəfdən, bəzi insanlar dələlərə qida verir, bu isə onların təbii instinktini dəyişir. Həmçinin, yol infrastrukturu, səs-küy və tullantılar onların stress səviyyəsini artırır.
Şəhər mühitinə uyğunlaşma
Dələlər adaptiv (uyğunlaşma bacarığı olan) heyvanlardır. Şəhərlərdə parklar, yaşıllıqlar və hündür ağaclar varsa, orada rahatlıqla yaşaya bilirlər. Məsələn, Bakıdakı Dədə Qorqud parkı, Botanika bağı, İçərişəhər ərazisi kimi yerlərdə dələlərə rast gəlmək mümkündür.
Ev heyvanı kimi saxlamaq mümkündürmü?
Texniki baxımdan mümkündür, lakin məsləhət görülmür. Çünki:
- Dələlər azadlığı sevən heyvanlardır.
- Hiperaktiv və gəmirici olduqları üçün evdə saxlamaq çətindir.
- Stressə girib özünə və insanlara zərər verə bilərlər.
- Dişləmək və qaçmaq ehtimalı yüksəkdir.
Əgər tapılmış və yaralanmış dələdirsə, peşəkar təbiət mütəxəssisinə təhvil verilməlidir.
Dələlər təbiətin səssiz qəhrəmanlardır. Onlar təkcə əyləncəli və sevimli görünmürlər – həm də toxum yayaraq meşələrin genişlənməsinə səbəb olurlar, təbii tarazlığı qoruyurlar. İnsanlar isə onlara qarşı məsuliyyətli yanaşmalı, yaşadıqları mühitə hörmət etməlidirlər.
