Çölyak xəstəliyi, kiçik bağırsaqlarda yaranan xroniki, autoimmun bir xəstəlikdir. Bu xəstəlik, müəyyən bir zülal olan glutenin, genetik meyilli olan insanların bağırsaqlarında iltihaba və zədələnməyə səbəb olması ilə xarakterizə edilir. Gluten, buğda, arpa və çovdar kimi taxıllarda mövcud olan bir zülaldır. Çölyak xəstəliyi, yalnız qida vasitəsilə orqanizmə daxil olan glutenə qarşı reaksiyadır və bu reaksiyalar ciddi bağırsaq problemlərinə, hətta başqa orqanlarda da zədələnmələrə yol aça bilər.
Çölyak Xəstəliyinin Əlamətləri və Simptomları
Çölyak xəstəliyinin simptomları çox genişdir və hər yaşda, hətta körpələrdə belə baş verə bilər. Bəzi hallarda xəstəlik yavaş-yavaş inkişaf edir və şəxslər simptomları uzun müddət fərq etməyə bilər. Xəstəliyin əsas əlamətləri arasında aşağıdakılar yer alır:
- Bağırsaq problemləri: Qəbizlik, qarın ağrıları və şişkinlik ən geniş yayılmış simptomlardır. Çölyak xəstəliyi olan insanlar, qülutenin təsiri altında bağırsaqlarında zədələnmələr yaşadıqları üçün qida maddələrini yaxşı həzm edə bilmirlər.
- Əzələ və sümük ağrıları: Həzm problemləri ilə yanaşı, çölyak xəstəliyi bədənin kalsium və D vitamini kimi vacib maddələri emal etməsini çətinləşdirir, bu da sümük zədələnmələrinə və əzələ ağrılarına səbəb ola bilər.
- Təkrarlanan yorğunluq: Enerji çatışmazlığına səbəb olan bu xəstəlik, bədənin qida maddələrini düzgün şəkildə istifadə etməməsinə yol açır, nəticədə təkrarlanan yorğunluq və halsızlıq müşahidə olunur.
- Dəri problemləri: Dəri üzərində qızartılar və qaşınmalar da çölyak xəstəliyinin əlaməti ola bilər. Xüsusilə, bu xəstəlik olan insanlarda “dermatitis herpetiformis” adlanan dəri xəstəliyi müşahidə oluna bilər. Bu vəziyyət, qaşınan və su qabarcıqları meydana gətirən dəri döküntüləri ilə özünü göstərir.
- İştaha artması və çəki itirilməsi: Çölyak xəstəliyi, qidanın düzgün həzm olunmaması səbəbindən orqanizm, kifayət qədər enerji əldə edə bilmir, bu da iştaha artmasına və çəki itirilməsinə səbəb ola bilər.
- Qanazlığı (Anemiya): Çölyak xəstəliyindən əziyyət çəkən insanlarda, xüsusilə də qida maddələrinin düzgün şəkildə əmiləməməsi nəticəsində qanazlığı meydana gələ bilər.
Çölyak Xəstəliyinin Diaqnozu
Çölyak xəstəliyinin diaqnozu, yalnız klinik əlamətlərə əsaslanaraq qoyulmaz. Diaqnozun düzgün müəyyənləşdirilməsi üçün bir neçə addım tələb olunur.
- Qan testi: Çölyak xəstəliyinin diaqnozunda istifadə edilən əsas testlərdən biri qan testidir. Bu testdə, xəstənin qanda xüsusi antikorların (özəlliklə anti-transglutaminaz IgA) mövcudluğu müəyyən edilir. Bu antikorlar, çölyak xəstəliyində yüksək səviyyədə olur.
- Biopsiya: Qan testinin nəticəsi müsbət olarsa, xəstəyə bağırsaq biopsiyası aparılır. Biopsiya zamanı kiçik bağırsağın bir hissəsi alınır və mikroskop altında incələnir. Bu addım, bağırsaqda zədələnmənin və iltihabın olub-olmaması barədə dəqiq məlumat verir.
- Genetik testlər: Çölyak xəstəliyinin genetik meylliliyi də mövcuddur. HLA-DQ2 və HLA-DQ8 genlərinin varlığı, bu xəstəliyə yatqınlığı göstərir. Lakin, yalnız bu genetik testlərlə diaqnoz qoyulmaz, çünki çölyak xəstəliyi olan hər kəsdə bu genlər mövcud olmaya bilər.
- Qida sınaqları: Çölyak xəstəliyinin şübhəli olduğu hallarda, qlütenin pəhrizdən çıxarılması və sonra yenidən əlavə edilməsi kimi testlər də istifadə edilə bilər. Bu sınaqlar, xəstənin reaksiyasını qiymətləndirməyə kömək edir.
Çölyak Xəstəliyinin Müalicəsi
Çölyak xəstəliyinin müalicəsi tamamilə qlütenin pəhrizdən çıxarılması ilə mümkündür. Bu xəstəliyin müalicəsi üçün heç bir dərman mövcud deyil, lakin qlütenin yeməkdən tamamilə çıxarılması xəstəliyin simptomlarını azaldır və bağırsaqların sağalmasına imkan yaradır.
- Qlütensiz pəhriz: Çölyak xəstələri üçün əsas müalicə üsulu qlütensiz pəhrizdir. Bu pəhriz, buğda, arpa, çovdar və digər gluten tərkibli qidalardan tamamilə qaçınmanı tələb edir. Yalnız buğda və digər glutenli qidalardan uzaq durmaq, bağırsaqlarda iltihabı azaldır və sağalma prosesini sürətləndirir.
- Qidalanma və əlavələr: Çölyak xəstəliyindən əziyyət çəkən şəxslər, pəhrizlərində vitamin və mineral çatışmazlığı yaşaya bilərlər. Buna görə də, kalsium, D vitamini, dəmir və digər əlavələr ilə bədənin ehtiyaclarını qarşılamaq önəmlidir.
- Psixoloji dəstək: Çölyak xəstəliyinin müalicəsi yalnız fiziki deyil, həm də psixoloji dəstək tələb edir. Pəhrizdəki ciddi dəyişikliklər, xəstələrdə stress yarada bilər. Buna görə də, psixoloji dəstək və uyğun qidalanma planı hazırlanması önəmlidir.
Çölyak Xəstəliyinin Komplikasiyaları
Təəssüf ki, çölyak xəstəliyi müalicə olunmadığı halda, bir sıra ciddi komplikasiyalara yol aça bilər. Bunlar arasında aşağıdakılar yer alır:
- Bağırsaq xərçəngi: Uzun müddət boyunca qlütenə məruz qalan şəxslərdə bağırsaq xərçəngi riski artar.
- Osteoporoz: Kalsium və D vitamini çatışmazlığı, sümük zəifliyi və osteoporozun inkişafına səbəb ola bilər.
- Nevroloji problemlər: Çölyak xəstəliyinin müalicə olunmaması, bəzi hallarda sinir sistemi problemlərinə də yol aça bilər, məsələn, periferal neyropatiya.
Çölyak Xəstəliyi və Sosial Həyat
Çölyak xəstəliyi olan şəxslər, qlütenin həyatlarından tamamilə çıxarılması ilə həyatlarını dəyişdirmək məcburiyyətində qalırlar. Bu, həm sosial fəaliyyətlərdə, həm də ailə içində, xüsusən yemək vaxtlarında çətinliklər yaradır. Uşaqlar məktəbdə və dostları ilə yemək yedikdə bu vəziyyət sosial təcrid və ya xarici təzyiqlər yaşaya bilərlər. Çölyak xəstəliyi olan şəxslərin restoranlarda, kafe və digər ictimai yerlərdə yemək yemələri çətin ola bilər. Ailə içində də, xüsusən qlütenli məhsulların olduğu vəziyyətlərdə, daha çox diqqət və hazırlıq tələb olunur.
Çölyak xəstəliyi, ciddi bir sağlamlıq problemidir və erkən diaqnoz və düzgün müalicə ilə həyatı keyfiyyətini artırmaq mümkündür. Qlütensiz pəhriz bu xəstəliyin yeganə müalicəsidir və bu pəhriz uzunmüddətli izləmə və diqqət tələb edir. Hər bir çölyak xəstəsi, həyatını uyğun qidalanma tərzi ilə davam etdirməyi öyrənməli və bu pəhrizə riayət etməlidir.
