Dəri-zöhrəvi xəstəliklərin növləri – həm dəri, həm də cinsi yolla keçən infeksiyaları əhatə edən xəstəliklərdir. Onlar adətən dermatoloji və veneroloji sahədə birlikdə müalicə olunur. Aşağıda bu xəstəliklərin əsas növlərini sadalayırıq:
1. Sifilis (Frengi)
- Bakterial mənşəlidir (Treponema pallidum).
- Cinsi yolla ötürülür.
- Dəridə və cinsiyyət orqanlarında yara və səpgilərlə başlayır.
- Müalicə edilməzsə daxili orqanlara yayılır.
2. Qonoreya (İltihablı axıntı xəstəliyi)
- Cinsi yolla ötürülən bakterial infeksiyadır (Neisseria gonorrhoeae).
- Kişilərdə ağrılı sidik ifrazı, qadınlarda isə axıntı və qarın ağrısı ilə müşayiət olunur.
3. Genital Herpes
- Herpes Simpleks virusu (HSV-1 və HSV-2) tərəfindən törədilir.
- Genital nahiyədə ağrılı, suluqvari yaralar əmələ gətirir.
- Tam müalicəsi yoxdur, ancaq virusun aktivliyi azaldıla bilər.
4. İnsan Papilloma Virus (HPV)
- Genital ziyillər və qadınlarda uşaqlıq boynu xərçənginə səbəb ola bilər.
- Cinsi təmasla keçir.
- Peyvəndlə qarşısı alına bilər.
5. Trikomoniaz
- Trichomonas vaginalis adlı parazit səbəbindən yaranır.
- Qadınlarda axıntı və qaşınma, kişilərdə isə simptomsuz gediş ola bilər.
- Müalicəsi antibiotiklə mümkündür.
6. Skabiez (Qaşınma, Qoturluq)
- Dəri altına daxil olan Sarcoptes scabiei paraziti ilə yaranır.
- Yaxın təmas və ya geyim, yataq dəsti ilə keçir.
- Əllərdə, qarında, qoltuqaltında qaşınma ilə müşahidə olunur.
7. Dəri göbələkləri (Mikozlar)
- Candida, Trichophyton, Microsporum kimi göbələk növləri səbəb olur.
- Dırnaq, saç, dəri və selikli qişalarda infeksiya yaradır.
- Rütubətli mühitlərdə və zəif immun sistemdə daha çox olur.
8. Kondiloma (Genital ziyillər)
- HPV virusunun bəzi növləri ilə yaranır.
- Genital bölgədə siğil şəklində bərk və ağrısız qabarıqlar olur.
9. Kandidoz (Göbələk mənşəli)
- Candida albicans göbələyindən yaranır.
- Əsasən qadınlarda vaginal bölgədə ağ, süd şəklində axıntı və qaşınma ilə özünü göstərir.
- Antibiotiklə və ya lokal göbələk əleyhinə preparatlarla müalicə olunur.
10. Molluscum Contagiosum
- Dəriyə və cinsiyyət bölgəsinə yoluxan virus infeksiyasıdır.
- Balaca, bərk, ağ və ya çəhrayı düyüncüklərlə xarakterizə olunur.
- Yoluxucu olub, uşaq və böyüklərdə rast gəlinir.
Son beş ildə Azərbaycanda sifilis (zöhrəvi xəstəliklərdən biridir) kəskin artıb. Məsələn, 2020-ci ildə 666 nəfərə, 2021-ci ildə 836 nəfərə, 2022-ci ildə isə 1 127 nəfərə sifilis diaqnozu qoyulub. Bu, ötən illə müqayisədə iki dəfəyə yaxın artımdır. Siflis diaqnozu alan şəxslərin böyük əksəriyyəti — təxminən 60–70 faizi kişilərdir, qadınlar isə 30–40% təşkil edir. Qeyd edək ki, 2022-ci il siflis xəstələrinin demək olar ki, yarısı (46%) yalnız Bakı şəhərində qeydiyyata alınıb.
Digər cinsi yolla yoluxan xəstəliklər barədə rəsmi dəqiq rəqəmlər azdır. Məsələn, genital herpes və HPV (insan papillomavirusu) infeksiyalarının statistikası açıqlanmır, lakin dünyada bu xəstəliklərin çox yayıldığı bilinir. Trichomoniyaz (parazitar infeksiya) da vaxtaşırı aşkarlanır; tibbi müayinəyə gələn qadınlarda daha çox görünür. Göbələk infeksiyaları (məsələn, ayaq göbələyi və ya dəri mantarları) demək olar ki, hər yaşda ortaya çıxa bilər; isti hava, uzun müddət nəm qalmış ayaq dərisi və ümumi gigiyenik şərait bu infeksiyaların yayılmasına səbəb olur.
Son illər skabiez (qaşınma) xəstəliyi də artıb. Məsələn, 2022-ci ildə Azərbaycanda qoturluq diaqnozu qoyulanların sayı əvvəlki illə müqayisədə dörd dəfə çox olub. Bu xəstəlik mikro gənələr tərəfindən yaranır və xəstənin paltar və yataq dəstindən digərinə keçir. Uşaqlar və çox adamın bir yerdə yaşadığı yerlərdə skabiez daha çox yayılır.
Yaş qrupları: Cinsi yoluxan infeksiyalar əsasən cinsi əlaqənin aktiv olduğu, 20–40 yaş arası yaş qrupunda çoxalıb. Gənclər arasında münasibətlər çox olduqda sifilis və herpes kimi xəstəliklər də artır. Göbələk infeksiyaları daha çox uşaqlarda (məsələn, baş dərisində), eləcə də açıq çəkmə və corabsız gəzənlərdə müşahidə edilir. Uşaqların sıx toplandığı yerlərdə (məktəb düşərgələri, yataqxanalar) skabiez epidemik hal ala bilər.
Kişilər və qadınlar arasında fərqlər
Məlumatlara görə, siflis kişilər arasında daha çox rastlanır – yoluxanların təxminən iki üçünə birindən çoxu kişilərdir. Bu, kişilərin riskli cinsi davranışlara (məsələn, çoxlu partnyor, qorunma olmadan münasibətlər) daha çox meylli olması ilə bağlıdır. Digər tərəfdən, herpes və HPV viruslarına yoluxma kişilər və qadınlar arasında daha yaxın səviyyədədir. Məsələn, genital herpes həm kişilərdə, həm də qadınlarda olur, qadınlar isə bəzən simptomları daha çox hiss etdikləri üçün diaqnoz üçün müraciət edirlər. HPV qızlarda uşaqlıq boynu xərçənginə səbəb olduğu üçün qadınlarda diqqətdədir, amma kişilər də virusu daşıyıb ötürə bilər.
Göbələk infeksiyaları baxımından qadınlarda vajinal göbələk (kandida) daha çox görülə bilər, kişilər isə ayaq göbələyi kimi dəri xəstəliklərinə daha çox meyllidir. Skabiez hər iki cinsdə eyni sıxlıqda rast gəlinə bilər; kişilərdə də, qadınlarda da baş verə bilər. Trichomoniyaz əsasən qadınlarda aşkarlanır – bu da onun qadınların ginekoloqa müraciət etməsi ilə əlaqədardır. Kişilərdə trichomoniyaz çox vaxt gizli keçə bilər.
Bölgələr üzrə vəziyyət
Azərbaycanda cinsi infeksiyalar əsasən şəhər yerlərində daha çox görünür. Ən çox rast gəlinən xəstəliklər Bakı və böyük şəhərlər (Sumqayıt, Gəncə, Lənkəran və s.) ətrafında mərkəzləşib. Məsələn, siflis xəstələrinin təxminən yarısı yalnız Bakı sakinləridir. Bunun səbəbi insanların çoxluğu, sıxlıq və tibbi müayinələrin daha geniş aparılması ilə bağlıdır. Kənd yerlərində də xəstələnmə halları var, lakin çox vaxt test və müayinələr az olduğu üçün rəsmi rəqəmlərdə az görünür. Ümumiyyətlə, ölkənin hər yerində sporadik halda bu xəstəliklərə rast gəlinir; şimal, cənub, qərb və şərq bölgələrində fərqli olsa da, risk olan hər bölgədə yayılır.
Yoluxma səbəbləri və sosial vərdişlər
Bu xəstəliklərin yayılma səbəbləri əsasən cinsi davranış və gigiyena vərdişləri ilə bağlıdır. Ən önəmli məqamlardan biri kondomsuz cinsi əlaqədir – qoruyucu vasitəsiz seks zamanı sifilis, herpes, HPV və trichomoniyaz kimi infeksiyalar keçə bilər. Çoxlu müvəqqəti partnyorların olması, status həddini bilmədən təsadüfi münasibətlər insanları yüksək risk qrupa salır. Bəzi gənclər arasında seksdən əvvəl qorunma haqqında düşünməmək, alkoqol və narkotik təsiri altında cinsi əlaqəyə girmək də yoluxmanı artırır.
Gigiyena də rol oynayır: skabiez və göbələk infeksiyaları gigiyena zəif olduqda asanlıqla yayılır. Məsələn, paltarı, corabları, dəsmalları bir yerdə paylaşmaq skabiezin keçməsinə səbəb ola bilər. Vanna otağı və ümumi yataq otaqlarının dezinfeksiya edilməməsi, hovuz və hamamlarda ayaq göbələyindən qorunmamaq, uzun müddət nəmlikdə qalmaq göbələk xəstəliklərini artırır. Yaşlıların çox olduğu bağ evlərində və ya yataqxanalarda infeksiyalar sürətlə ətrafdakılara keçə bilir.
Digər tərəfdən, tibbi maarifləndirmənin aşağı olması problemləri ağırlaşdırır. Çox insan bu xəstəlikləri utandığı üçün gizlətməyə çalışır, vaxtında həkimə müraciət etmir. Nəticədə, simptomlar görünməyəndə belə, xəstəlik ətrafdakılara sirayət edə bilər. Eyni zamanda, bəzi şəxslər test imkanı olmadığından müayinədən keçmirlər. Şəhər şəraitində yaşayanlar butun yoluxucu xəstəliklər barədə daha çox məlumatlı olsa da, kənd və uzaq yerlərdə insanlar bu barədə kifayət qədər maarifləndirilməyə bilər.
Ümumilikdə, yoluxmanın əsas səbəbi mühafizə edilmədən cinsi əlaqədə olmaq, infeksiyalı şəxslə birbaşa təmas (ağzın yaraları, cinsi orqanlardakı yaralar vasitəsilə) və gigiyena ilə bağlı qaydalara əməl etməməkdir.
Profilaktik tədbirlər və tövsiyələr
- Kondom istifadə edin. Cinsi əlaqə zamanı həmişə prezervativdən istifadə infeksiyaların qarşısını almağın ən etibarlı yoludur. Bu, həm sizin, həm partnyorun sağlamlığını qoruyur.
- Müntəzəm tibbi müayinədən keçin. Cinsi həyat başlayan kimi həkimə vaxtında müraciət edin. Xüsusilə evlilik öncəsi yoxlamalar və ya sağlamlıq araşdırmaları zamanı analizlər etdirin. Erkən aşkarlama müalicəni daha asanlaşdırır.
- Təmizliyə diqqət edin. Paltarlarınızı, corablarınızı və dəsmallarınızı tək şəxs üçün ayrı saxlayın. Hamamda, hovuzda və açıq yerlərdə ayaqqabı geyinmədən, bir-birinizlə ayaqqabı və çorab paylaşmamaq göbələk infeksiyasının və skabiezin qarşısını alır. Yataq dəstlərini, yorğan-döşəyi vaxtında yuyun, gündəlik dəyişdirin.
- Şəxsi gigiyena qaydalarına əməl edin. Xüsusilə isti hava və fiziki fəallıq vaxtı dərini, ayaqları və intim zonaları quru və təmiz saxlamaq vacibdir. Duşdan sonra bədənizi yaxşıca qurulayın, lazımdırsa ayaq pudrası çəkin.
- Təhsil alın və məlumatlı olun. Cinsi yolla keçən xəstəliklərdən qorunma, simptomlar barədə məlumatlı olun. Məktəbdə və tibbi müəssisələrdə keçirilən maarifləndirmə tədbirlərində iştirak edin. Şəbəkə, sosial media, məşhur səhiyyə saytları vasitəsilə mövzuya dair doğru informasiya əldə edin.
- Sərhədsiz partnyorlardan uzaq durun. Sabit, etibarlı əlaqələr cürətmək riski azaldır. Təsadüfi tanışlardan gələn cinsi yaxınlıqdan qorunmağa çalışın. Partnyorunuza açıq danışın və bir-birinizi müntəzəm yoxlatdırın.
- Vaksinasiyadan yararlanın. HPV-yə qarşı peyvənd yaxın gələcəkdə Azərbaycanda pulsuz təklif olunacaq. Ağır fəsadlı xəstəliklərin (məsələn, uşaqlıq boynu xərçəngi) qarşısını almaq üçün peyvənd və profilaktik tədbirlərə diqqət edin.
Unutmayın ki, erkən müalicə və sağlıqlı həyat tərzi bu infeksiyaların qarşısını almaq üçün ən yaxşı yoldur. Əgər hər hansı simptom (qaşınma, yara, şişkinlik, ağımtıl axıntı, göbələk koltığı və s.) hiss etsəniz, dərhal həkimə müraciət edin. Sağlamlığınıza diqqət yetirin və yaxınlarınıza da eyni tövsiyələri çatdırın – bu cür xəstəlikləri birlikdə məğlub edə bilərik!
