Müasir dünyada tibb sahəsində elə anlayışlar var ki, onlar təkcə xəstəliklərin müalicəsi deyil, həm də insanların genetik xüsusiyyətlərini, mənşəyini, hətta gələcəkdə qarşılaşa biləcəyi riskləri müəyyən etmək üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Bu anlayışlardan biri də DNK analizi (DNT və ya DNA analizi) hesab olunur. Bu məqalədə DNK analizinin nə olduğu, necə aparıldığı, harada və hansı hallarda istifadə olunduğu, eləcə də Azərbaycan, xüsusilə Gəncə və Bakı şəhərlərində fəaliyyət göstərən DNK klinikaları haqqında ətraflı məlumat təqdim olunacaq.
DNK nədir və nə üçün analiz edilir?
DNK (deoksiribonuklein turşusu) — canlı orqanizmlərin genetik məlumatını daşıyan əsas maddədir. Sadə dillə desək, DNK insanın biologiyasını – göz rəngindən tutmuş, irsi xəstəliklərə meyilliyinə qədər – bütün xüsusiyyətlərini özündə kodlaşdırır. Hər bir insanın DNK-si unikaldır və təkrarolunmazdır.
DNK analizi isə bu genetik materialın öyrənilməsi, oxunması və müəyyən nəticələrin çıxarılması prosesidir. Analiz nəticəsində əldə edilən məlumatlar tibb, kriminalistika, soy kökü təyini və ailə münasibətlərinin aydınlaşdırılması üçün istifadə olunur.
DNK testi hansı hallarda aparılır?
DNK testi çoxşaxəli məqsədlərlə istifadə olunur:
- Ata və ya ana müəyyənləşdirmə (ata testləri) – məhkəmə çəkişmələrində, vərəsəlik işlərində geniş tətbiq olunur.
- İrsi xəstəliklərin aşkarlanması – talassemiya, hemofiliya, xərçəng və s. kimi genetik xəstəliklərin daşıyıcılığı DNK analizi ilə təyin olunur.
- Kriminalistika – cinayətlərin açılmasında iz, tüpürcək və ya saç vasitəsilə şəxsiyyəti təyin etmək üçün istifadə edilir.
- Soy kökü araşdırmaları – şəxsin hansı etnik mənşəyə sahib olduğunu öyrənmək üçün.
- Embrioloji və prenatal genetik testlər – ana bətnindəki dölün genetik quruluşu ilə bağlı məlumat verir.
DNK testlərinin nəticələrinin şərhi – 99.99% nə deməkdir?
DNK analizi etdirdikdən sonra əlinizə gələn sənəddə müxtəlif terminlər, faiz göstəriciləri və uyğunluq dərəcələri yazılır. Ancaq bir çox insan bu rəqəmlərin və nəticələrin nə demək olduğunu başa düşməkdə çətinlik çəkir. Məsələn, “99.99% uyğunluq” ifadəsi nə anlama gəlir? “Uyğunluq yoxdur” deyildikdə nəyə əsaslanılır? Gəlin bu suallara cavab verək və DNK testlərinin nəticələrini necə şərh etməli olduğumuzu birlikdə araşdıraq.
1. Uyğunluq faizi nədir və necə hesablanır?
DNK testlərində “uyğunluq faizi” dedikdə, iki insan arasında genetik oxşarlığın nə qədər olduğuna dair statistik ehtimal nəzərdə tutulur.
Məsələn:
- Atalıq testində “99.99% uyğunluq” varsa, bu o deməkdir ki, analiz edilən şəxs böyük ehtimalla atadır.
- Əgər uyğunluq faizi “0%” və ya “uyğunluq yoxdur” şəklindədirsə, bu, atası deyil deməkdir.
Bu faizlər laborator analizlər zamanı:
- Genetik markerlər (STR bölgələri) müqayisə edilərək,
- Hər iki şəxsin DNK zəncirindəki nümunə uyğunluğu yoxlanılaraq hesablanır.
Daha çox marker uyğun gəlirsə, nəticə daha yüksək faizlə təqdim olunur.
2. 99.99% nəticə – niyə 100% deyil?
Elm və tibb sahəsində “tam” nəticə vermək risklidir, çünki:
- Bioloji analizlərdə hər zaman mikroskopik də olsa, texniki səhv ehtimalı olur (laborator səhvlər, çirklənmə, nümunə qarışması və s.).
- Bu səbəbdən “100%” ifadəsi istifadə olunmur, əvəzində “99.99% ehtimalla” kimi formalaşdırılır.
Bu elmi yanaşma hüquqi cəhətdən də əhəmiyyətlidir. Məhkəmələrdə təqdim olunan DNK sübutları “100% atadır” yerinə “99.99% ehtimalla atadır” kimi qeyd olunur. Bu həm hüquqi şəffaflıq, həm də elmi dürüstlük tələbidir.
3. DNK testində uyğunsuzluq çıxarsa nə deməkdir?
Əgər nəticədə aşağıdakı kimi ifadələr varsa:
- “Uyğunluq aşkar olunmadı”
- “Genetik uyğunluq müşahidə edilmədi”
- “Test nəticələri mənfi çıxdı”
Bu zaman bu, analiz edilən şəxsin bioloji əlaqəsinin olmadığını göstərir. Atalıq testlərində bu, “atalıq inkar edilir” deməkdir.
Bəzən isə nəticədə belə qeydlər ola bilər:
- “Nəticə qeyri-müəyyəndir”
Bu isə nümunənin keyfiyyətsiz götürülməsi, qarışması və ya nəticələrin təkrar yoxlanmasını tələb etdiyi hallarda yazılır.
4. Test cavablarında rast gəlinən əsas terminlər və mənaları
| Termin | İzah |
|---|---|
| Probability of Paternity | Atalıq ehtimalı (% ilə) |
| Combined Paternity Index (CPI) | Statistik güc göstəricisi. CPI nə qədər yüksəkdirsə, nəticə bir o qədər dəqiqdir. |
| Exclusion | Uyğunluq yoxdur – bioloji əlaqə inkar olunur. |
| Inclusion | Uyğunluq var – bioloji əlaqə ehtimal olunur. |
| Inconclusive | Qeyri-müəyyən nəticə – analiz təkrarlanmalıdır. |
5. Nəticə necə təqdim olunur və kimə verilir?
DNK nəticələri adətən:
- Rəsmi sənəd şəklində
- Qapalı zərfdə
- Bəzən onlayn platforma üzərindən parol ilə təqdim olunur.
Test məxfidir və yalnız müraciət edən şəxsə və ya onun qanuni nümayəndəsinə verilir. Uşağın DNK analizi aparılıbsa, valideynlərə və ya məhkəmə qərarına əsasən vəkilə təqdim oluna bilər.
6. DNK nəticələrinin hüquqi qüvvəsi varmı?
Bəli, DNK nəticələri rəsmi laboratoriyalarda verildikdə və notarial təsdiq olduqda məhkəmədə sübut kimi istifadə edilə bilər. Lakin ev şəraitində edilən testlər və ya kommersiya testləri (məsələn, online DNK dəstləri) rəsmi sübut hesab edilmir.
Əgər DNK testi ailə mübahisəsi, aliment, vəsiyyət və s. səbəbdən aparılırsa, nəticənin hüquqi etibarlı olmasına diqqət etmək vacibdir.
Azərbaycanda DNK analizi harada aparılır?
Bakı şəhərində DNK analizi
Bakı şəhərində bir neçə dövlət və özəl tibb müəssisəsində DNK analizləri aparılır. Ən tanınmış tibb mərkəzləri:
- Genetik Araşdırmalar Mərkəzi – klinik-genetik diaqnostika üzrə ixtisaslaşmışdır.
- Azərbaycan Tibb Universitetinin Genetik Laboratoriyası
- Ənənəvi özəl klinikalar – MediClub, Bona Dea Hospital və s.
Gəncə şəhərində DNK ilə bağlı tibb mərkəzləri
Gəncə Azərbaycanın ikinci ən böyük şəhəri olaraq tibbi xidmət sahəsində böyük inkişaf mərhələsindədir. Burada DNK ilə bağlı xidmət göstərən əsas tibb mərkəzləri aşağıdakılardır:
DNK Tibb Mərkəzi Gəncə
- Əlaqə nömrəsi: +994 22 252 02 04 /+994 55 284 00 74
- Ünvan: Gəncə şəhəri, Şah İsmayıl Xətai 93
- Xidmətlər: genetik testlər, irsi xəstəliklərin aşkarlanması, ata testləri, analizlərin göndərişi Bakı və Türkiyə laboratoriyalarına.
- Qiymətlər: xidmətin növündən asılı olaraq 100 AZN-dən başlayır.
- Vakansiyalar: Klinikada texniki personal və laboratoriya mütəxəssisi üzrə vaxtaşırı vakansiyalar elan olunur.
DNK İstanbul Hospital Gəncə
- Türkiyə ilə birgə əməkdaşlıq çərçivəsində yaradılmış bu klinika həm genetik analizlər, həm də ümumi tibb sahəsində xidmət göstərir.
- Klinikada ginekoloji və pediatrik genetik müayinələr də aparılır.
- Müasir avadanlıqlarla təchiz olunub və nəticələr 3-5 iş günü ərzində təqdim olunur.
DNK analizi necə aparılır?
Analiz zamanı adətən ağız boşluğundan götürülən selik nümunəsi (tüpürcək və ya yanaq içindən pambıqlı çubuqla götürülür) laboratoriyaya verilir. Proses ağrısız, təhlükəsiz və 5 dəqiqədən az vaxt aparır.
Nəticələr isə analiz növündən asılı olaraq 2-14 gün ərzində təqdim edilir. Ata testləri adətən daha tez – 3-5 gün ərzində hazır olur.
DNK analizi qiymətləri necədir?
Qiymətlər seçilən analiz növünə, klinikaya və nümunənin hara göndərilməsinə görə dəyişir. Bəzi klinikalar ödənişsiz ilkin konsultasiya da təqdim edir.
DNK Gəncə həkimləri kimlərdir?
Gəncədə DNK analizləri üzrə xidmət göstərən klinikalarda çalışan həkimlər genetik, biokimya və laboratoriya sahəsində təcrübəli mütəxəssislərdir. Ən çox müraciət olunan həkimlər arasında:
- Dr. Rövşən Məmmədov – klinik-genetik mütəxəssis
- Dr. Aygün Həsənova – uşaq genetikası üzrə təcrübəli həkim
- Dr. Namiq Hacıyev – molekulyar biologiya üzrə mütəxəssis
DNK analizi təkcə tibbi yoxlama üsulu deyil, həm də insanın genetik kimliyini tanımaq, irsi problemləri vaxtında aşkar etmək və sağlam gələcək üçün preventiv addımlar atmaq vasitəsidir. Azərbaycanda, xüsusilə Bakı və Gəncə şəhərlərində bu sahədə imkanlar günü-gündən genişlənir. İstər sağlamlıq, istərsə də ailə münasibətləri və ya fərdi məlumat məqsədilə DNK testləri həyatımıza dəqiqlik və şəffaflıq gətirən vacib vasitədir.
