Tarix boyunca Azərbaycan torpaqları çoxsaylı siyasi qarşıdurmaların və hərbi toqquşmaların mərkəzində olmuşdur. Bu qarşıdurmalardan biri də Dzirav döyüşüdür. 10-cu əsrin əvvəllərində baş vermiş bu mühüm döyüş, yalnız regional güclərin deyil, həm də müsəlman və xristian siyasi dairələrinin qarşıdurması baxımından ciddi əhəmiyyət kəsb edir. Bu döyüş yalnız hərbi yox, həm də dini, siyasi və strateji baxımdan Azərbaycan tarixində iz qoyan hadisələrdən biri olmuşdur.
Dzirav Döyüşünün Tarixi Konteksti və Başlama İli
Dzirav döyüşü 10 iyun 920-ci ildə baş vermişdir. Bu döyüş Azərbaycanın cənub-qərb bölgəsində, indiki Ermənistanla sərhəddə yerləşən Dzirav düzündə (bəzi mənbələrdə “Dzirav çölü” və ya “Dzira çölü” kimi də keçməkdədir) reallaşmışdır.
Hadisə Ərəb xilafətinin zəiflədiyi və yerli feodal dövlətlərin gücləndiyi bir dövrdə, xüsusilə də Şəddadilər və Bənu Şaddad, Salarilər, Sacilər kimi Azərbaycan dövlətlərinin formalaşmaqda olduğu bir zaman baş verib. Bu dövr Qafqaz regionunda müsəlman və xristian qüvvələrinin sərhədlərinin dəfələrlə dəyişməsi ilə müşayiət olunurdu.
Dzirav Döyüşünün Əsas Səbəbləri
Dzirav döyüşünün baş verməsinə səbəb olan amilləri aşağıdakı kimi təsnif etmək olar:
1. Siyasi Rəqabət
Azərbaycan ərazisində hakim olan müsəlman hökmdarları və erməni məlikləri arasında bölgəyə nəzarət uğrunda rəqabət artmışdı. Xüsusilə Salarilər sülaləsi, Arran və Gəncə bölgəsini genişləndirmək istəyirdi.
2. Dini Qarşıdurmalar
Müsəlman və xristian hökmdarları arasında baş verən münaqişələr, dini zəmində də gərginliyə səbəb olurdu. Bu qarşıdurma daha çox xristian Alban kilsəsi ilə müsəlman idarəçilər arasında müşahidə olunurdu.
3. Ərazi İddiaları və İqtisadi Maraqlar
Dzirav çölü və ətraf bölgələr həm ticarət yolları üzərində, həm də strateji yüksəkliklərə yaxın idi. Bu ərazilərə nəzarət etmək hərbi və iqtisadi baxımdan üstünlük sayılırdı.
Dzirav Döyüşündə İştirak edən Tərəflər
1. Müsəlman Qüvvələri (Salarilər)
Salarilər dövründə Azərbaycan coğrafiyasında mühüm yer tutan bu türk-müsəlman dövləti Əbu’l-Muslim Məhəmməd ibn Mərzuban tərəfindən təmsil olunurdu. Onun rəhbərliyi ilə müsəlman ordusu Dzirav düzünə doğru irəlilədi.
2. Xristian Qüvvələri (Erməni-Məlik İttifaqı)
Əks tərəfdə isə Smbat I Bagratuni başda olmaqla erməni qüvvələri və onların müttəfiqləri yer alırdı. Smbatın ordusu həm yerli xristian əhalidən, həm də Gürcüstan və Qafqaz Albaniyasından olan kontingentlərdən ibarət idi.
Dzirav Döyüşünün Gedişatı
Dzirav döyüşü səhər saatlarında başladı. Müsəlman ordusu əvvəlcə üstünlük qazansa da, erməni qüvvələrinin möhkəm müdafiə xətti və Smbatın taktiki gedişləri nəticəsində döyüş bir neçə saatlıq mübarizəyə çevrildi.
Qərbə doğru çəkilmək məcburiyyətində qalan Salarilər taktiki itkilər verərək geri çəkildilər. Döyüşün axırına yaxın, hər iki tərəf itkilər versə də, nəticə xristian qüvvələrinin qələbəsi ilə yekunlaşdı.
Dzirav Döyüşünün Nəticəsi
1. Hərbi Məğlubiyyət
Müsəlman qüvvələri üçün bu döyüş mühüm bir taktiki məğlubiyyət idi. Salarilər Dzirav çölü və ətraf əraziləri müvəqqəti olaraq itirdilər.
2. İtirilmiş Vilayətlər
Dzirav döyüşündən sonra aşağıdakı bölgələr müsəlman nəzarətindən çıxdı:
- Vaspurakan bölgəsinin bir hissəsi
- Utik bölgəsinin cənub sərhədləri
- Kaxetiya ilə sərhəd ərazilər
3. Siyasi Təsirlər
Bu döyüş erməni Bagratuni sülaləsinin nüfuzunu artırdı, Salarilər isə daha çox müdafiəyə çəkilmək məcburiyyətində qaldılar. Döyüş həmçinin Alban kilsəsinin regional güc olaraq tanınmasını möhkəmləndirdi.
4. Dini Gərginliklərin Dərinləşməsi
Dzirav döyüşü müsəlman və xristianlar arasında dini münasibətləri daha da gərginləşdirdi. Bu dövrdən sonra bölgədə dini əsaslı qarşıdurmalar daha açıq xarakter almağa başladı.
Dzirav Döyüşünün Azərbaycan Tarixində Rolu
1. Feodal Parçalanma Dövrünə Keçid
Dzirav döyüşü ilə birlikdə Azərbaycan ərazisində mövcud olan siyasi birlik bir qədər zəiflədi. Feodal parçalanma dövrü daha da sürətləndi.
2. Dövlət Sərhədlərinin Dəyişməsi
Döyüş nəticəsində Azərbaycanın qərb və şimal-qərb bölgələrinin sərhədlərində dəyişiklik oldu. Bu hadisə sonrakı əsrlərdə Gürcüstan və Ermənistan dövlətlərinin güclənməsinə zəmin yaratdı.
3. Tarixi Dərs və Təcrübə
Azərbaycan tarixçiləri üçün Dzirav döyüşü hərbi strategiya, ittifaq qurma və dini tolerantlıq məsələlərində qiymətli dərslər təqdim edir. Bu döyüş həm də müxtəlif xalqların birgə yaşadığı regionda sabitliyin necə asanlıqla pozula biləcəyini göstərir.
Dzirav Döyüşünə Elmi Baxış
Araşdırmaçı tarixçilər – o cümlədən Ziya Bünyadov, Sara Aşurbəyli və V. Minorski kimi alimlər Dzirav döyüşünü Qafqaz regionunda müsəlman-xristian münasibətlərinin dönüş nöqtəsi kimi qiymətləndirirlər. Onların yazdığına görə, bu döyüş həm də mədəni sərhədlərin, siyasi ittifaqların və tarixi izlərin birgə formalaşmasına səbəb olmuşdur.
Dzirav döyüşü haqqında əsas mənbələr və tarixi mənbəçilik
Dzirav döyüşü haqqında məlumatlar əsasən aşağıdakı tarixi mənbələrə əsaslanır:
- Movses Xorenatsi – Erməni tarixçisi olaraq bu dövrdəki hadisələri yazıya almışdır. Onun əsərlərində Dzirav döyüşü “xristianlığın müdafiəsi” kimi təsvir olunur.
- Əl-Bələzüri və Ət-Təbəri – Ərəb tarixçiləri bu döyüşü İslam hökmdarlarının uğursuz yürüşü kimi qeyd edirlər.
- Gürcü salnamələri – Gürcü mənbələri isə bu döyüşü regionun ortaq siyasi müqaviməti kontekstində izah edir.
- Ziya Bünyadov və Sara Aşurbəyli – Azərbaycan tarixçiləri bu döyüşü ilk növbədə siyasi parçalanma və feodal təbəqələşmə kontekstində qiymətləndirirlər.
Bu müxtəlif mənbələrin qarşılaşdırılması döyüşün obyektiv şəkildə başa düşülməsi üçün vacibdir.
Döyüşdən sonra diplomatik nəticələr və danışıqlar
Dzirav döyüşündən sonra tərəflər arasında sülh danışıqları olmuşdur. Bu danışıqlarda əsas məqsəd:
- Ticarət yollarının təhlükəsizliyini bərpa etmək
- Müharibənin təkrar başlamasının qarşısını almaq
- Sərhəd bölgələrində müvəqqəti nəzarət razılaşması əldə etmək idi
Sülh razılaşmasına əsasən, bəzi torpaqlar müvəqqəti olaraq xristian qüvvələrinin nəzarətinə verildi, lakin diplomatik nümayəndəlik mübadiləsi baş tutdu və siyasi balans qorunmağa çalışıldı.
Əhalinin vəziyyəti və döyüşün sosial nəticələri
Dzirav döyüşü yalnız ordular arasında yox, həm də sivil əhali arasında böyük təsirlərə səbəb oldu:
- Döyüş bölgəsinə yaxın yaşayan kəndlilər kütləvi köç etmək məcburiyyətində qaldılar
- Münaqişə bölgəsindəki ticari fəaliyyətlər dayandı
- Vergi yükü artdı, çünki hər iki tərəf ordu saxlamaq üçün əhalidən əlavə resurs tələb edirdi
- Kilsə və məscidlərə hücumlar qeydə alındı – bu isə dini zəmində narahatlıqları daha da artırdı
Dzirav döyüşü və Qafqaz Albaniyasının sonrakı taleyi
Bu döyüş Qafqaz Albaniyası (Ağvan) üçün də dönüş nöqtəsi oldu. Çünki:
- Alban kilsəsi erməni kilsəsinə daha da tabe olmağa başladı
- Albaniyanın müstəqil dini-siyasi kimliyi zəifləməyə başladı
- Nəticədə, gələcəkdə Albaniya tarix səhnəsindən silinərək Ermənistanın dini və inzibati nəzarətinə keçdi
Bu baxımdan, Dzirav döyüşü yalnız hərbi yox, həm də mədəni və dini hegemonluğun başlanğıc mərhələsi oldu.
Müasir tarixşünaslıqda Dzirav döyüşünün qiymətləndirilməsi
Müasir tarixçilər Dzirav döyüşünü aşağıdakı başlıqlarla analiz edirlər:
- Multikultural qarşıdurma: Müxtəlif din və mədəniyyətlərin bir-birinə təsiri
- Strateji üstünlük uğrunda mübarizə: Regionun coğrafi əhəmiyyəti
- Feodal-siyasi parçalanmanın başlanğıcı: Səlcuqların gəlməsindən əvvəlki zəiflik mərhələsi
- Sivil əhali üzərindəki təsiri: Döyüşlərin sosial strukturları necə dəyişdirməsi
Bu döyüş həmçinin müqəddəs torpaq anlayışının Qafqazda necə siyasi alətə çevrildiyini göstərir.
Müasir dərslik və proqramlarda Dzirav döyüşünün yeri
Azərbaycanın orta məktəb və ali təhsil dərsliklərində Dzirav döyüşü daha çox aşağıdakı mövzularda qeyd olunur:
- “Azərbaycan feodal dövlətlərinin formalaşması”
- “Erkən orta əsrlərdə siyasi münasibətlər”
- “Qafqazda müsəlman-xristian münasibətləri”
- “Xilafət zəiflədikdən sonra yerli dövlətlər”
Təhsil proqramlarında döyüşün tarixi, hərbi-strateji və sosial təsirləri barədə təhlil aparılması tövsiyə olunur. Bu, şagird və tələbələrin dövrü daha real başa düşməsinə yardım edir.
Dzirav döyüşü Azərbaycan və ümumilikdə Cənubi Qafqaz tarixi üçün yalnız bir hərbi qarşıdurma deyil, həm də dini, siyasi və coğrafi mübarizənin simvoludur. Bu döyüşün nəticələri bir neçə il deyil, əsrlərlə davam edən təsirlər doğurmuşdur. Məğlubiyyətə baxmayaraq, bu hadisə Azərbaycan xalqının tarixində özünümüdafiə və təşkilatlanma baxımından vacib təcrübələr qazandırmışdır.
Bu gün tarix dərslərində, elmi araşdırmalarda və strateji təhlillərdə Dzirav döyüşü, Orta əsrlərin siyasi xəritəsində bir dönüm nöqtəsi kimi öyrədilir.
