Əjdaha – müxtəlif mədəniyyətlərdə fərqli şəkildə təcəssüm etdirilən, mifoloji, nəhəng, qorxulu və bəzən ilahi gücə malik bir varlıqdır. Ənənəvi olaraq əjdaha böyük, sürünən, ilanabənzər gövdəyə sahib, qanadlı və od püskürən bir məxluq kimi təsvir olunur. O, yarasa qanadlarına bənzər qanadlar, iti dişlər, qığılcımlı gözlər və uzun, güclü quyruqla təchiz edilmişdir.
Qərb təsvirlərində əjdahalar adətən dörd ayaqlı və od püskürən, dağıdıcı gücə malik canlılardır. Şərqdə isə – xüsusilə Çin və Yapon mifologiyasında – əjdahalar daha uzun, zərif, ilan kimi görünən, su ilə əlaqəli və hikmətli varlıqlar kimi təqdim olunur.
Əjdaha obrazı dünya mifologiyalarında necə yaranıb?
Əjdaha obrazı dünyanın bir çox mədəniyyətlərində oxşar cizgilərlə qarşımıza çıxır. Bu, arxaik dövrlərdə insanlığın təbiət hadisələrinə və təhlükələrə cavab olaraq yaratdığı simvolik bir varlıqdır. Zəlzələ, yanğın, ildırım, vulkan püskürməsi kimi hadisələr insanda qorxu yaratdığından, bu təbiət hadisələri çox vaxt əjdaha kimi “kontrololunmaz” varlıqlarla eyniləşdirilmişdir.
Misirdə ilahi varlıq “Apopis”, Yunan mifologiyasında “Hidra”, Çin mifologiyasında “Long” əjdaha obrazının qədim izləridir. Maraqlıdır ki, bu mədəniyyətlərin bir-birindən minlərlə kilometr uzaqlıqda yerləşməsinə baxmayaraq, əjdaha anlayışı demək olar ki, paralel şəkildə inkişaf edib.
Əjdahanın qədim türk, Azərbaycan və Şərq mifologiyasındakı yeri
Qədim türk mifologiyasında əjdaha “Yelbay” və ya “İlan” obrazı ilə yanaşı işlənir. Onlar göydən gələn, bəzən suyu idarə edən varlıq kimi təsvir olunurlar. Əjdaha, həm qorxulu, həm də sınaqverici güc kimi çıxış edir və qəhrəmanın yolunun üzərində dayanan əsas maneələrdən biri olur.
Azərbaycan mifologiyasında isə əjdaha çox vaxt “div”, “canavar” və “ilan” obrazları ilə eyniləşdirilir. Nağıl və dastanlarda suyun qarşısını kəsən, xalqı susuz qoyan bir əjdaha motivi geniş yayılıb.
Şərq mədəniyyətində – xüsusilə Çin və Yaponiyada – əjdaha bədxah yox, xeyirxah, müdrik və səmavi varlıqdır. O, imperatorun himayəçisi, suyun və məhsuldarlığın simvolu kimi qəbul edilir.
Əjdahalar bir neçə ümumi xüsusiyyətlərlə yadda qalır:
- Od püskürməsi: Qərb mədəniyyətində ən məşhur əlamətidir. Güc, dağıdıcılıq və qorxu simvoludur.
- Qanad: Uçma qabiliyyəti ilə tanrı səviyyəsinə yaxınlıq simvolizə olunur.
- Çoxbaşlılıq: Xüsusilə türk və slavyan miflərində rast gəlinir. Hər baş bir təhlükəni, fərqli güc növünü simvolizə edir.
- Təhlükəli qüvvə: Suyun qarşısını almaq, insanları əsir etmək, qız uşaqlarını qaçırmaq kimi funksiyalarla təqdim olunur.
- Keçilməz maneə: Əjdaha qəhrəmanın qarşısında duran ən son və ən çətin imtahandır.
Əjdahaların növləri:
1. Qərb Əjdahaları (Avropa Tipli Əjdahalar)
- Görünüşü: Dörd ayaqlı, iki qanadlı, od püskürən
- Xarakteri: Aqressiv, xəzinə qoruyucusu, qəhrəmanın düşməni
- Simvolizmi: Şər qüvvə, sınaq, dağıdıcı təbiət
- Məsələn: Smaug (The Hobbit), Beovulfun əjdahası
2. Şərq Əjdahaları (Çin, Koreya, Yapon Əjdahaları)
- Görünüşü: Uzunsov bədənli, ilanabənzər, çox vaxt qanadsız
- Xarakteri: Hikmətli, suyu və təbiəti qoruyan
- Simvolizmi: Xeyirxahlıq, harmoniya, bolluq, imperatorluq gücü
- Məsələn: Çin İmperator Əjdahası “Long”
3. Çoxbaşlı Əjdahalar
- Görünüşü: 3, 7 və ya 12 başlı ola bilər
- Xarakteri: Yırtıcı, öldürülməsi çətin
- Simvolizmi: Sınaqların çoxluğu, qorxunc güc
- Mədəniyyətlər: Türk, Slavyan, Yunan (Hidra)
4. Buz Əjdahası
- Xarakteri: Od əvəzinə buz və soyuq püskürür
- Simvolizmi: Donma, ölüm, qışın gücü
- Məsələn: Game of Thrones – Viserion (dirildikdən sonra)
5. Göy Əjdahası (Səma Əjdahası)
- Görünüşü: İşıqlı, ulduzlarla əlaqəli
- Xarakteri: İldırım, tufan və göy hadisələrini idarə edir
- Simvolizmi: İlahi güc, təbiət qüvvələri
- Mədəniyyətlər: Çin, Hindu, Mesoamerika
6. Yer və Mağara Əjdahaları
- Görünüşü: Qanadsız, çox vaxt torpaq altında gizlənən
- Xarakteri: Yeraltı xəzinələri qoruyur
- Simvolizmi: Alt güclər, təbiətin dərinlikləri
- Mədəniyyətlər: Kelt, German, Orta əsr Avropa
7. Sehrli və Müdrik Əjdahalar
- Xarakteri: Danışa bilən, insanlara yol göstərən
- Simvolizmi: Müdriklik, vaxt və kainat bilgisi
- Ədəbiyyatda: Eragon (Saphira), Merlin əfsanələri
8. Şər Əjdahası (Qara Əjdaha)
- Görünüşü: Qara, qaranlıq enerji ilə dolu
- Xarakteri: Yırtıcı, nifrət və ölüm simvolu
- Simvolizmi: Ölüm, yoxluq, xaos
- Fantastik dünyalarda: “Dungeons & Dragons” oyunlarında geniş yer alır
9. Su Əjdahaları və Dəniz Canavarları
- Görünüşü: Balıq quyruqlu, ilanabənzər, suda yaşayan
- Xarakteri: Gəmiləri batıran, dənizləri idarə edən
- Simvolizmi: Dərinlik qorxusu, okean gücü
- Nümunə: Leviathan, Jörmungandr (Skandinav mifologiyası)
Azərbaycan xalq nağıllarında və dastanlarında əjdaha obrazı
Azərbaycan nağıl və dastanlarında əjdaha çox vaxt qəhrəmanın qalib gəlməli olduğu qorxunc və böyük maneə kimi təqdim olunur. Su verilməyən kənd, əhalini əsir götürən əjdaha motivləri çox geniş yayılıb. Əjdahanı öldürən qəhrəman, xalqı azad edən xilasçı kimi təsvir olunur.
“Koroğlu”, “Basatın Tepegözü Öldürməsi” kimi əsərlərdə əjdaha obrazı
- “Basatın Tepegözü Öldürməsi” dastanında Tepegöz birbaşa əjdaha olmasa da, əjdaha xüsusiyyətləri – qeyri-insani güc, gözlə idarə etmə, xalqı qorxuda saxlayacaq gücə malik olmaq – daşıyır.
- “Koroğlu” dastanında isə əjdaha simasında konkret varlıqdan çox, şər qüvvələrin rəmzi olan və qəhrəmanlığa sınaq çəkən düşmən obrazları əjdaha metaforası ilə verilir.
Əjdaha mifoloji anlamdan kənarda da bir çox simvolik məna daşıyır:
| Simvolik Mənası | Təsviri |
|---|---|
| Şər Qüvvə | Qarşısıalınmaz güc, fəlakət |
| Sınaq | Qəhrəmanın keçməli olduğu son mərhələ |
| Qorxu | Daxili və xarici təhdidlərin simvolu |
| Qəhrəmanlıq | Əjdahanı öldürmək qəhrəmanlıq zirvəsidir |
| İlahi Güc | Şərqdə hikmət, nizam və təbiətə nəzarət |
Əjdaha obrazı müasir ədəbiyyat və filmlərdə
Əjdaha obrazı bu gün fantastik ədəbiyyat və kino sənayesində daha da zənginləşib. Müasir nümunələr:
- “Game of Thrones” – Daenerys Targaryenin əjdahaları güc və hakimiyyətin simvoludur.
- “Harry Potter” – Əjdaha təhlükəli canlı kimi, həm qorxu, həm də sınaq motividir.
- “The Hobbit” (Smaug) – Xəzinənin qısqanc qoruyucusu olaraq əjdaha obrazının klassik versiyasıdır.
Bu əsərlərdə əjdaha həm qorxulu, həm cazibədar, həm də qəhrəmanlıqla bağlı bir fiqur kimi təqdim olunur.
Tarixi abidələrdə, rəsmlərdə və simvollarda əjdaha
Əjdaha təsvirlərinə qədim daş heykəllərdə, xalçalarda, miniatürlərdə və kitab illüstrasiyalarında rast gəlinir. Çin və Yapon sənətində əjdaha ən əsas dekorativ motivlərdən biridir. Azərbaycan xalçaçılığında da bəzi naxışların “əjdaha izi” daşıdığı düşünülür.
İlk əjdaha obrazları eramızdan əvvəl IV–III minilliklərə gedib çıxır. İnsanlar təbiətin qəfil dəyişikliklərini – sel, zəlzələ, ildırım – anlaya bilmədikləri üçün onları bir məxluqa bağlamağa çalışıblar. Beləcə, əjdaha “bəlaları gətirən varlıq” kimi yaddaşda formalaşıb.
Əjdahaya inamın kökündə:
- Qorxu və xilas olma istəyi
- Sınaqlarla mübarizə
- Qəhrəmanlıqla böyümək arzusu dayanır.
Əjdaha bir mifoloji varlıqdan daha çoxudur – o, insanlığın qorxularını, arzu və qəhrəmanlıq hekayələrini simvollaşdıran canlı obrazdır. Həm qəhrəmanlıq yolunun sınağı, həm də gücün simvolu olan əjdaha, hələ uzun illər ədəbiyyatın, sənətin və xalq yaddaşının ayrılmaz parçası olaraq qalacaq.
