Epilepsiya – beyində anormal elektrik aktivliyinin səbəb olduğu, təkrarlanan və qəfil baş verən tutmalarla (nöbetlərlə) xarakterizə olunan xroniki nevroloji bir pozuntudur. Dünyada hər 100 insandan biri bu xəstəliklə üz-üzədir və o, istənilən yaşda, cinsdə və sosial təbəqədə rast gəlinə bilər.
İnsan bədənində hər şey beynin verdiyi siqnallarla idarə olunur. Epilepsiya zamanı bu siqnallar qarışır, qeyri-normal hala düşür və nəticədə insanın davranışı, hərəkətləri, hissləri və şüuru müvəqqəti olaraq pozulur.
Epilepsiyanın tarixi: Minillik xəstəlik
Epilepsiya elə bir xəstəlikdir ki, onun tarixi qədim sivilizasiyalara qədər gedib çıxır. Qədim Misirdə, Babilistanda və Yunanıstanda bu xəstəlik “ilahi gücün təsiri” hesab olunurdu. Qədim həkimlər epilepsiyanı “müqəddəs xəstəlik” adlandırır və şeytani qüvvələrlə əlaqələndirirdilər.
Yalnız Hippokrat dövründə (e.ə. 400-cü illər) ilk dəfə olaraq epilepsiyanın tibbi izahı verildi. O, bu xəstəliyin beyindən qaynaqlandığını qeyd etsə də, bu fikir əsrlərlə diqqətdən kənarda qaldı. Yalnız 19–20-ci əsrlərdə nevrologiya elminin inkişafı ilə epilepsiya daha elmi şəkildə öyrənilməyə başlandı.
Epilepsiya niyə yaranır? – Səbəbləri
Epilepsiyanın yaranma səbəbləri çoxşaxəlidir. Bəzi hallarda dəqiq səbəb müəyyən edilə bilsə də, bir çox hallarda səbəb “idiopatik” – yəni bilinməyən olur. Ən çox rast gəlinən səbəblər bunlardır:
1. Genetik meyllilik
Əgər ailədə epilepsiya halları varsa, xəstəliyin irsi yolla ötürülmə riski çoxalır.
2. Beyin zədələri
Doğuş zamanı beyin oksigensiz qalarsa, baş travması, qəza və ya əməliyyat nəticəsində beyində zədə olarsa, epilepsiya inkişaf edə bilər.
3. İnflyasiyalar və infeksiyalar
Meningit, ensefalit kimi beyin infeksiyaları, həmçinin bəzi parazitar xəstəliklər epilepsiyaya səbəb ola bilər.
4. Şişlər və insult
Beyin şişləri və ya insult (beyin qan dövranının pozulması) epilepsiyaya yol açan ciddi faktorlar arasındadır.
5. Maddələrdən sui-istifadə
Alkoqol, narkotik maddələr və bəzi dərmanların sui-istifadəsi epilepsiya riskini artırır.
Epilepsiyanın növləri
Epilepsiyanın bir neçə forması mövcuddur. Bunlar tutmanın beyin daxilində necə yayıldığına və hansı əlamətlərlə müşayiət olunduğuna görə müəyyən olunur.
1. Qismən (fokal) epilepsiya
Tutma beynin müəyyən bir hissəsində başlayır. Şüur itirilə və ya tam qoruna bilər.
2. Generalizə olunmuş epilepsiya
Tutma beynin hər iki yarımkürəsində eyni vaxtda başlayır. Ən geniş yayılmış növləri:
- Tonik-klonik tutmalar (qəfil yıxılma və bədən qıc olması)
- Absans tutmaları (qısa müddətli donmalar)
- Miyoklonik tutmalar (qəfil əzələ sıçrayışları)
3. Status epileptikus
Ən təhlükəli haldır – tutma 5 dəqiqədən çox davam edir və ya biri bitməmiş digəri başlayır. Təcili tibbi yardım tələb olunur.
Əlamətləri: Tutmalar necə baş verir?
Epileptik tutmalar çox fərqli şəkildə özünü göstərə bilər:
- Ani donma, baxışın boşalması
- Qol və ayaqlarda qıcolmalar
- Şüur itkisi və yıxılma
- Ani qorxu hissi və ya qəribə qoxular eşitmək (aura fazası)
- İdrar və ya nəcis ifrazı
- Dildə dişləmə və ya ağızdan köpük gəlməsi
Tutmanın forması və müddəti xəstədən xəstəyə dəyişə bilər.
Epilepsiya necə diaqnoz olunur?
Mütəxəssis nevroloq tərəfindən epilepsiyanın diaqnostikası aparılır. Əsas diaqnostik metodlar:
- EEG (elektroensefaloqramma) – Beyindəki elektrik siqnallarının ölçülməsi
- MRT (maqnit-rezonans tomoqrafiya) – Beyin quruluşunun vizualizasiyası
- KT (kompüter tomoqrafiyası) – Zədələrin və şişlərin aşkarlanması
Xəstənin tutma tarixçəsi, ailə məlumatları və fiziki müayinə də vacib rol oynayır.
Epilepsiyanın müalicəsi
Müasir dövrdə epilepsiya idarəolunan bir xəstəlikdir. Əksər hallarda düzgün dərman və müalicə ilə xəstə uzun müddət tutmasız yaşaya bilər.
1. Antiepileptik preparatlar (AEP)
Ən çox istifadə olunan dərmanlar:
- Karbamazepin
- Valproat natrium
- Lamotrigin
- Levetirasetam
- Topiramat
Dərmanlar tutmaların qarşısını almağa yönəlib və uzun müddət istifadə tələb edir.
2. Cərrahi müdaxilə
Əgər dərmanla nəzarət mümkün deyilsə və tutmanın mənbəyi dəqiq müəyyən olunubsa, cərrahiyyə ilə həmin hissə çıxarıla bilər.
3. Vagus sinir stimulyasiyası
Boyuna yerləşdirilən kiçik cihazla beyinə elektrik impulsları göndərilir.
4. Ketogenik dieta
Xüsusilə uşaq epilepsiyalarında (məsələn, Dravet sindromu) istifadə olunur. Yağlı, karbohidratsız qidalanma beynin fəaliyyətinə təsir göstərir.
Epilepsiya ilə yaşamaq
Epilepsiya diaqnozu həyat sonu deyil. Bu xəstəliklə uzun və sağlam yaşamaq mümkündür. Bunun üçün vacib olan:
- Dərmanları vaxtında qəbul etmək
- Yuxusuzluq və stressdən uzaq durmaq
- Qəfil işıq və səs effektlərindən çəkinmək
- Fiziki aktivliyi həkimlə razılaşdırmaq
İnsanların məlumatlı olması və xəstəyə qarşı düzgün davranması onun sosial həyat keyfiyyətini artırır.
Epilepsiya tutması zamanı ilk yardım
Epilepsiya tutması zamanı yaxınlarda olan şəxslərin reaksiyası çox önəmlidir. Panikaya düşmək əvəzinə aşağıdakılar edilməlidir:
Etməli olduğunuz:
- Xəstəni yerə yatırın və başının altına yumşaq bir şey qoyun
- Ətrafdakı təhlükəli əşyaları uzaqlaşdırın
- Qollarını və bədənini zorla saxlamağa çalışmayın
- Dili dişləməməsi üçün heç nə ağızına salmayın
- Tutma 5 dəqiqədən çox davam edərsə, təcili yardım çağırın
Etməməli olduğunuz:
- Xəstəni silkələmək
- Su və ya dərman içirtmək
- Ağızını zorla açmağa çalışmaq
Epilepsiya və cəmiyyət: Stiqmanın qırılması
Təəssüf ki, bəzi cəmiyyətlərdə epilepsiya hələ də mif və qorxu ilə qarşılanır. Halbuki, bu xəstəlik nə yoluxucudur, nə də ağıldan zəifliklə əlaqəlidir. Bu barədə maarifləndirmə aparmaq və ictimai rəyin dəyişməsinə dəstək olmaq önəmlidir.
Epilepsiya – diqqət, anlayış və müalicə tələb edən bir xəstəlikdir. Bu xəstəliklə yaşayan insanlar cəmiyyətin ayrılmaz bir hissəsidir və onların normal həyat yaşaması üçün dəstək göstərmək hər birimizin səlahiyyətindədir. Hər bir insan epilepsiya haqqında maariflənməli və bu xəstəliyə qarşı empati qurmağı öyrənməlidir.
