İnsan bədəni milyardlarla hüceyrədən ibarətdir və bu hüceyrələrin hər birində “DNT” adlı möcüzəvi bir molekul var. Bəs bu DNT nədir? Niyə hər kəs bu molekuldan danışır? Genetik testlər, ata-bala təyini, xəstəlik diaqnostikası, hətta cinayətlərin açılması belə – hamısı birbaşa DNT ilə bağlıdır. Bu məqalədə DNT haqqında ətraflı məlumatları tapa biləcəksiniz.
DNT nədir?
DNT (Dezoksiribonuklein turşusu) canlı orqanizmlərin genetik məlumatını daşıyan, onların inkişafı, fəaliyyəti, çoxalması və miras ötürməsi üçün əsas birləşmələrdən biridir. DNT molekulu hüceyrənin nüvəsində yerləşir və spiral formalı ikiqat zəncir strukturu ilə tanınır. Bu spiral quruluşun daxilində adenin (A), sitozin (C), guanin (G) və timin (T) adlı dörd əsas azot əsasından ibarət kodlar yerləşir. Bu kodlar canlı orqanizmlərin genetik reseptini təşkil edir.
DNT molekulunun quruluşu və xüsusiyyətləri
DNT-nin strukturunun kəşfi 1953-cü ildə James Watson və Francis Crick tərəfindən aparılmış və bu kəşf biologiya sahəsində inqilab yaratmışdır. İkiqat spiral quruluşun əsas xüsusiyyəti budur ki, bir zəncirin tərkibindəki A hər zaman T ilə, C isə G ilə cütləşir. Bu uyğunluq DNT-nin özünü kopyalamasına imkan verir – yəni hüceyrələr bölündükdə DNT-nin eyni nüsxəsi yeni hüceyrələrə ötürülür.
DNT analizi nədir və hansı hallarda aparılır?
DNT analizi genetik materialın öyrənilməsi məqsədilə aparılan testlər toplusudur. Bu analiz bir çox sahədə tətbiq olunur:
- Kriminalistika: Cinayət yerlərində tapılan saç, tüpürcək və ya qan nümunəsindən şübhəli şəxsin kimliyini müəyyən etmək üçün.
- Tibb: İrsi xəstəliklərin diaqnozu və daşıyıcılığın təyini üçün.
- Ata-bala təyini: Bioloji valideynin müəyyən olunması məqsədilə.
- Soy kökü və milliyət təyini: İnsanın genetik olaraq hansı bölgəyə aid olduğunu öyrənmək üçün.
DNT testi: Qiymət, müddət və nəticə
DNT testlərinin qiyməti seçilən testin növünə və aparıldığı mərkəzə görə dəyişir. Azərbaycanda ata-bala analizi üzrə DNT testlərinin qiyməti orta hesabla 150-500 AZN arası dəyişə bilər. Qlobal mərkəzlərdə daha spesifik genetik testlər, məsələn, xərçəng riski analizi və ya soy kökü təyini testləri 100-300 dollar arası başa gələ bilər.
Testin nəticəsi adətən 5-14 iş günü ərzində hazır olur. Qan, tüpürcək, ağız boşluğundan götürülən nümunə ilə DNT alınır və laborator analizə verilir.
DNT tərkibli viruslar – Genetik kod daşıyan viruslar
DNT yalnız insanlara və heyvanlara aid deyil. Bəzi virusların da genetik materialı DNT-dən ibarətdir. Məsələn, Herpes, Hepatit B, Adenoviruslar kimi bəzi viruslar DNT əsaslıdır və hüceyrəyə daxil olduqdan sonra onun DNT sisteminə müdaxilə edərək çoxalmağa başlayırlar. Bu növ viruslara qarşı mübarizə üçün xüsusi antiviral preparatlar və peyvəndlər inkişaf etdirilmişdir.
DNT və milliyyət təyini – Genetik soya səyahət
Bəziləri üçün DNT testi sadəcə tibbi və ya hüquqi məqsədlərlə kifayətlənmir – insanlar öz soy köklərini və genetik mənşələrini öyrənmək istəyirlər. Genetik milliyət təyini testləri bu ehtiyacı qarşılayır. Bu testlər sayəsində bir şəxsin hansı etnik qruplara mənsub olduğu, hansı bölgələrdən genetik iz daşıdığı aydın olur. Bu analizlər müasir texnologiyalar vasitəsilə yüzlərlə min insanın DNT verilənləri ilə müqayisə olunur və nəticədə istifadəçiyə təxmini etnik profili təqdim olunur.
DNT və şəxsiyyət – Genlər xarakteri müəyyən edirmi?
İnsanlar uzun illərdir ki, davranışların və şəxsiyyət xüsusiyyətlərinin mənşəyini anlamağa çalışırlar. Bəzi insanlar daha emosional, bəziləri isə lider xarakterli doğulur. Bəs bu fərqliliklərin səbəbi tərbiyədir, yoxsa genlər? Suala cavab axtararkən DNT-nin rolu ön plana çıxır.
Genetika və davranış arasında əlaqə
Genetika sahəsində aparılan tədqiqatlar sübut edir ki, insanın bir çox şəxsiyyət xüsusiyyətləri – məsələn, extrovertlik, introvertlik, aqressivlik, liderlik meyilləri – müəyyən dərəcədə genetik təməllərə malikdir. Bu o deməkdir ki, valideynlərimizdən aldığımız genlər bizim davranış və xarakter konturumuzu müəyyən edə bilər.
Məsələn:
- DRD4 geni – bu gen dopamin reseptorları ilə bağlıdır və risk alma davranışı ilə əlaqələndirilir.
- MAOA geni – bəzi hallarda aqressiv davranışların və impulsivliyin genetik təməllərini izah edə bilər.
- OXTR geni – empatiya və sosial yaxınlıqla bağlıdır, insanın münasibətlərdə necə davrandığına təsir edə bilər.
Anadangəlmə vs. Sonradan qazanılan
Psixologiyada çox məşhur bir sual var: “Nature vs. Nurture”, yəni “Təbiət mi, tərbiyə mi?”. Bu nəzəriyyə deyir ki, insan davranışları həm genetik koddan, həm də ətraf mühitdən təsirlənir. Müasir yanaşma isə ikisini birlikdə nəzərə almaq lazım olduğunu bildirir. Məsələn, genetik olaraq aqressivliyə meyilli biri, sakit və sabit bir ailədə böyüyərsə, bu xüsusiyyət özünü göstərməyə bilər.
Eyni DNT, fərqli şəxsiyyət – Əkizlər təcrübəsi
Tədqiqatçılar eyni genetik kodu paylaşan tək yumurta əkizləri üzərində araşdırmalar aparıblar. Əkizlər ayrı mühitlərdə böyüsə belə, onların şəxsiyyət xüsusiyyətlərində yüksək oxşarlıq müşahidə olunmuşdur. Bu da genetik faktorların nə qədər güclü olduğunu göstərir. Lakin fərqli mühitlərdə olan bəzi əks xüsusiyyətlər də ortaya çıxıb, bu isə mühitin də təsirini sübut edir.
Genetik profilə əsasən davranış təhlili – Gələcəyin psixologiyası?
Gələcəkdə DNT analizləri sayəsində insanların liderliyə, depressiyaya meylinə, stresə dözümlülüyünə və sosial münasibət bacarıqlarına dair məlumatlar öncədən təyin oluna bilər. Bu, həm fərdi inkişaf, həm də peşə seçimi və psixoloji yardım planlaşdırılması baxımından inqilabi dəyişikliklərə yol aça bilər.
DNT-nin həyatımızdakı rolu – Gələcək nə vəd edir?
DNT texnologiyası bu gün tibb, hüquq, biotexnologiya, kriminalistika və hətta sosiologiya sahələrində inqilabi rol oynayır. Gələcəkdə bu texnologiyanın genişlənməsi ilə:
- Genetik xəstəliklərin tamamilə qarşısı alınacaq.
- Körpələrin DNT-sinə baxaraq risk faktorları əvvəlcədən müəyyən ediləcək.
- Şəxsi tibbi müalicələr genetik koda əsasən fərdiləşdiriləcək.
- Əkinçilikdə məhsuldarlıq və xəstəliklərə qarşı dayanıqlı bitkilər inkişaf etdiriləcək.
Bu sahədə artıq “CRISPR” texnologiyası ilə gen düzəlişi üsulu insanlara və cəmiyyətə yeni qapılar açır.
Azərbaycanda DNT texnologiyası və hüquqi status
Azərbaycanda da son illərdə DNT analizləri ilə bağlı infrastruktur sürətlə inkişaf edir. Məhkəmə tibbi ekspertizası, ailə hüququ çərçivəsində ata-bala təyini və tibbi genetik diaqnostika artıq bir çox özəl və dövlət laboratoriyalarında aparılır. Hüquqi baxımdan DNT testlərinin nəticələri məhkəmə proseslərində sübut kimi qəbul edilir.
DNT – bu sadə görünən, amma inanılmaz dərəcədə mürəkkəb və funksional molekul – həyatın özüdür. O, bizim kim olduğumuzu, nədən ibarət olduğumuzu və nə ola biləcəyimizi müəyyən edir. İstər hüquqi məqsədlər, istər sağlamlıq, istərsə də soy kökü araşdırmaları üçün istifadə edilsin, DNT analizləri günümüzdə hər kəs üçün əlçatan, etibarlı və faydalı vasitəyə çevrilmişdir. Gələcəyin tibb və texnologiyası artıq genetik kodun üzərində qurulmaqdadır – və bu kodun adı DNT-dir.
