Əhməd Cavad – Azərbaycanın istiqlal mübarizəsinin poeziyada simvoluna çevrilmiş, ədəbiyyat və siyasət sahəsində milli ruhun carçısı olmuş, repressiya dövrünün qurbanı olan böyük şairlərdən biridir. O, nəinki Azərbaycan poeziyasının görkəmli nümayəndələrindən biri, həm də milli azadlıq ideyalarının şeirdə təcəssümü idi.
Əhməd Cavad (əsl adı Əhməd Cavad Mədət oğlu Axundzadə) 1892-ci il mayın 5-də Qazax qəzasının Şəmkir mahalına bağlı Seyfəli kəndində anadan olmuşdur. Dindar və savadlı bir ailədə böyüyən Əhməd Cavad uşaq yaşlarından klassik ədəbiyyat, din və ərəb-fars dili ilə tanış olur. İlk təhsilini molla məktəbində almış, sonra Gəncədəki “Rus-Müsəlman məktəbi”ndə, daha sonra isə Tiflis Müəllimlər Seminariyasında təhsilini davam etdirmişdir.
Onun təhsili və yetişmə mühiti onu dövrünün maarifçi ziyalısı kimi formalaşdırmışdı. Tiflis və Gəncə kimi şəhərlərdə aldığı təhsil, ziyalılarla təmaslar onun dünya görüşünü genişləndirdi. Elə bu mühitdə onun ilk şeir nümunələri də yaranmağa başladı.
Yaradıcılığı və Ədəbiyyata Gəlişi
Əhməd Cavad ədəbiyyata XX əsrin əvvəllərində gəlmişdi. Onun ilk şeirləri “Məktəb”, “İqbal”, “Dirilik” kimi dövrün maarifçi qəzet və jurnallarında çap olunmuşdu. Erkən dövrdəki şeirlərində milli ruh, romantizm və istiqlal arzusu açıq şəkildə görünməkdədir.
O, “Əsrimizin Leylası”, “Qəhrəmanlıq nəğməsi”, “Gəncə marşı” kimi poetik nümunələrlə təkcə ədəbi istedadını deyil, həm də ictimai fəallığını nümayiş etdirirdi. Əhməd Cavadın şeirlərindəki əsas mövzular bunlar idi:
- Vətənə sevgi və azadlıq ideyaları
- Gənclik və maarifçilik
- Qadın azadlığı və ailə dəyərləri
- Türkçülük və islam qardaşlığı
Onun ədəbi dili sadə, anlaşıqlı və xalq danışıq üslubuna yaxın idi. Bu da onun poeziyasını kütləyə sevdirən əsas amillərdən biri oldu.
“Azərbaycan Respublikası Dövlət Himni” və Müstəqillik Dönəmi
Əhməd Cavadın adı ilə daha çox assosiasiya olunan əsər – “Azərbaycan Respublikası Dövlət Himni”dır. Bu himnin sözlərini Əhməd Cavad yazmış, musiqisini isə Üzeyir Hacıbəyli bəstələmişdir. 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yaradıldıqdan sonra bu marş rəsmi dövlət himni olaraq qəbul edilmişdi.
Bu əsər həm forması, həm məzmunu, həm də estetik dəyəri baxımından Azərbaycan poeziyasının ən möhtəşəm nümunələrindən biridir. Marşda milli şüur, qürur və istiqlal ruhu bariz şəkildə əks olunmuşdur.
Əhməd Cavad həm də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ictimai-siyasi fəaliyyətlərində iştirak etmişdi. O, Müsavat Partiyasının üzvü kimi cümhuriyyətin ideyalarını dəstəkləyir, milli hökumətin qurulmasına çağırırdı. Ədəbi fəaliyyətini ictimai mövqeyi ilə birləşdirərək, öz dövrünün aktiv ziyalısı olmuşdur.
Əhməd Cavad yalnız orijinal şair deyil, həm də böyük tərcüməçi kimi tanınır. O, Nizami, Hafiz, Firdovsi, Puşkin, Lermontov, Nəvai kimi klassiklərin əsərlərini Azərbaycan dilinə çevirmişdir. Bununla o, Azərbaycan oxucusunu dünya klassik ədəbiyyatı ilə tanış edirdi.
Eyni zamanda, o, gənc şair və yazıçıların ədəbi inkişafına da kömək etmiş, dövrünün ədəbi mühitinin formalaşmasında fəal iştirak etmişdir. Onun poeziyasında musiqiilik, vəznə riayət və emosionallıq xüsusi yer tutur.
Əhməd Cavad şəxsi həyatında da milli-mənəvi dəyərlərə sadiq insan idi. O, görkəmli tərcüməçi və pedaqoq Hədiqə xanımla ailə qurmuş, bu ailədən bir neçə övlad dünyaya gəlmişdi. Əhməd Cavad ailəsinə və dostlarına sadiq, alicənab və xeyirxah insan kimi tanınırdı. Onun həyatında dürüstlük, çalışqanlıq və mənəvi dəyərlər həmişə ön planda olmuşdur.
1937-ci il – sovet repressiyalarının kulminasiya dövrü Əhməd Cavadın həyatında faciəvi bir dönüş nöqtəsi oldu. 1937-ci ildə “xalq düşməni” kimi həbs olundu. Onun “pantürkist”, “antisovet” fikirlər yaydığı iddia edilərək, ağır işgəncələrə məruz qoyuldu.
1937-ci ilin oktyabrında SSRİ Daxili İşlər Nazirliyinin qərarı ilə Əhməd Cavad güllələndi. Bu, təkcə bir insanın deyil, bütöv bir dövrün, bir ideologiyanın sükuta yetirilməsi idi. Şairin həyat yoldaşı Hədiqə xanım və ailə üzvləri də sürgün və təzyiqlərə məruz qaldılar.
Reabilitasiya və irsin yaşadılması
Əhməd Cavad ölümündən sonra 1955-ci ildə tam bəraət aldı. Onun əsərləri yenidən nəşr olunmağa başladı. 1991-ci ildə müstəqil Azərbaycan dövləti tərəfindən “Azərbaycan Respublikası Dövlət Himni” yenidən dövlət himni kimi qəbul edildi və Əhməd Cavad rəsmi olaraq milli şair elan olundu.
Onun adına küçələr, məktəblər, ədəbi mükafatlar təsis olunmuşdur. Əsərləri müxtəlif dillərə tərcümə edilmiş, teatr səhnələrində və musiqi əsərlərində geniş istifadə edilmişdir.
Əhməd Cavadın yaradıcılığında əsas janr şeir olmuşdur. Onun şeirləri romantik lirika ilə zəngindir. Aşağıdakı mövzular onun poeziyasının əsas istiqamətləridir:
- Milli azadlıq
- Ailə və qadın mövzuları
- Din və mənəviyyat
- Gənclik və gələcək
Əsas əsərləri:
- “Vətən nəğməsi”
- “Azərbaycan”
- “Türk ordusuna”
- “İstiqlal”
- “Ana və uşaq”
- “Şəhidlərə ağı”
- “Əsrimizin Leylası”
- “Qanlı 20-ci il” (1918-ci il hadisələrinə həsr olunmuşdur)
Əhməd Cavadın siyasi dünyagörüşü Müsavat Partiyası ilə tam uyğun gəlirdi. O, türklük, azərbaycançılıq və islam birliyi ideyalarına sadiq idi. Cümhuriyyət dövründə bu partiyanın fəal üzvlərindən biri olmuşdu. Onun bu bağlılığı 1937-ci il repressiyasında ona qarşı əsas ittihamlardan biri oldu.
Bu gün Əhməd Cavad təkcə bir şair və siyasətçi deyil, həm də Azərbaycan xalqının milli kimliyini formalaşdıran simvoldur. Onun irsi məktəblərdə, universitetlərdə öyrədilir, yeni nəsil üçün ilham mənbəyidir. Dövlət tərəfindən yüksək qiymətləndirilən irsi mədəniyyətin, ədəbiyyatın və azadlıq ruhunun ayrılmaz parçasıdır.
Əhməd Cavad XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının və ictimai fikrinin ən parlaq nümayəndələrindən biridir. O, həm sözün gücünə, həm də əqidəsinə inanan bir şair idi. Əsərləri ilə milli ruhu oyatdı, ictimai fəaliyyətləri ilə azadlığa yol göstərdi, faciəli sonluğu ilə isə bir dövrün şəhidinə çevrildi. Bugün Əhməd Cavadın adı Azərbaycan tarixinin, mədəniyyətinin və istiqlalının qızıl səhifələrində yer almaqdadır. Onun həyat və yaradıcılığı gələcək nəsillər üçün bir məktəbdir – azadlığın, vətənə sevginin və mənəvi bütövlüyün məktəbi.
