Təbiət hadisələri arasında fırtına, həm möhtəşəm görüntüsü, həm də dağıdıcı gücü ilə seçilir. Hava şəraitinin qəfil dəyişməsi, göydə şimşəklərin çaxması, ağacların əyilməsi və səmadakı səslər fırtınanın varlığını göstərən ən bariz əlamətlərdəndir. Fırtına təkcə təbiətin qanunauyğunluğu deyil, eyni zamanda cəmiyyət üçün təhlükə, xəbərdarlıq və bəzən də yeni başlanğıclar deməkdir.
Fırtına nədir?
Fırtına — atmosferdə yaranan və sürətli külək, tez-tez yağıntılar və digər hava hadisələri ilə müşayiət olunan təbii hadisədir. Meteorologiyada fırtına dedikdə 17,2 m/s (62 km/saat) sürətindən yüksək olan küləklər və bununla paralel inkişaf edən təbiət hadisələri nəzərdə tutulur. Bu hadisə əsasən tropik bölgələrdə daha dağıdıcı olur, lakin mülayim və subtropik zonalarda da təhlükəli nəticələrə səbəb ola bilər.
Fırtına atmosfer təzyiqində yaranan kəskin dəyişikliklər nəticəsində meydana gəlir. İsti və soyuq hava kütlələrinin toqquşması, yerin relyefi, dənizlə yaxınlıq və digər coğrafi faktorlar fırtınanın yaranmasında mühüm rol oynayır.
Fırtına haqqında ümumi məlumat
Fırtına insan tarixində hər zaman qorxu ilə yanaşı yadda qalan hadisələrdən biri olmuşdur. Dənizçilər, kənd təsərrüfatı ilə məşğul olanlar və təbiətdə çalışan digər insanlar üçün fırtına həm təhlükə, həm də xəbərdarlıq mənbəyidir. Zamanla inkişaf edən meteoroloji texnologiyalar sayəsində fırtına haqqında erkən xəbərdarlıqlar vermək mümkündür.
Azərbaycanda fırtına əsasən Xəzər dənizi sahilində, Quba-Xaçmaz bölgəsində və Qafqaz dağlarının cənub yamaclarında müşahidə olunur. Yay və payız aylarında daha tez-tez rast gəlinir.
Fırtına növləri
Fırtına növləri müxtəlif kriteriyalara əsasən təsnif olunur. Ən çox rast gəlinən fırtına növləri bunlardır:
- Tropik fırtına: Qasırğa və ya tayfun kimi tanınan bu növ fırtınalar əsasən tropik zonalarda yaranır. Sürəti 118 km/saatı keçdikdə qasırğa adlanır.
- Quru fırtınası: Əsasən quraq və yarımsəhra ərazilərdə müşahidə olunan bu növ toz və qumla müşayiət olunur.
- Dolu fırtınası: Atmosferdə yüksək yüksəklikdə soyuyan buludlardan dolu şəklində yağıntılarla müşayiət olunur.
- Elektrik fırtınası: İldırım və şimşək hadisələri ilə müşayiət olunan bu növ daha çox isti və rütubətli hava şəraitində yaranır.
- Dəniz fırtınası: Dənizdə və sahilyanı ərazilərdə baş verən, yüksək dalğalar və güclü küləklərlə müşayiət olunan fırtınadır.
Fırtınanın ziyanı
Fırtına, xüsusilə kənd təsərrüfatı, infrastruktur və insan həyatı baxımından ciddi fəsadlar törədə bilər. Fırtınanın ziyanı aşağıdakı sahələrdə müşahidə olunur:
- Kənd təsərrüfatı: Taxıl, pambıq, meyvə bağları kimi məhsullar məhv ola bilər.
- İnfrastruktur: Elektrik xətləri, rabitə sistemləri, yollar və evlər dağıla bilər.
- Nəqliyyat: Hava, dəniz və quru yollarında ciddi problemlər yarana bilər.
- Ekoloji fəsadlar: Torpaq eroziyası, meşələrin zədələnməsi və heyvanların təbii yaşam mühitinin pozulması baş verir.
Fırtına yeri və yaranma səbəbləri
Fırtına yeri dedikdə, bu təbiət hadisəsinin tez-tez baş verdiyi coğrafi sahələr nəzərdə tutulur. Dəniz sahilləri, dağətəyi bölgələr və iqlimi dəyişkən olan ərazilər fırtına üçün potensial məkanlardır.
Məsələn, ABŞ-ın Florida, Louisiana, Texas kimi ştatları tropik fırtına və qasırğaların ən sıx müşahidə edildiyi bölgələrdir. Azərbaycanda isə Lənkəran-Astara zonası və Abşeron yarımadası fırtına yeri kimi tanınır.
Dənizdə fırtına
Dənizdə fırtına gəmiçilik, balıqçılıq və sahilyanı yaşayış məntəqələri üçün böyük təhlükədir. Dəniz fırtınaları zamanı 10 metrdən artıq hündürlükdə dalğalar meydana gəlir, bu isə kiçik və orta tutumlu gəmilər üçün ölümcül ola bilər.
Xəzər dənizində də müəyyən dövrlərdə dəniz fırtınası müşahidə olunur. Bu zaman limanlarda fəaliyyət dayandırılır, gəmi çıxışları məhdudlaşdırılır.
Fırtına quşları
Fırtına quşları adlarını bu təbiət hadisəsindən alan, əsasən okeanlarda yaşayan, fırtına zamanı belə uçuş qabiliyyətini itirməyən quş növləridir. Onlar hava axınlarından istifadə edərək uzun məsafələri qət edə bilirlər.
Fırtına quşları dəniz fırtınalarından əvvəl davranışlarında dəyişikliklər göstərir, bu da bəzən fırtınanın yaxınlaşmasını xəbər verə bilir.
Fırtına dərəsi
Fırtına dərəsi Türkiyənin Qara dəniz bölgəsində, Rize əyalətində yerləşən məşhur bir turistik bölgədir. Adını bölgədə tez-tez baş verən fırtınalardan almışdır. Dərə boyunca axan çay, zəngin bitki örtüyü və dağ mənzərələri ilə məşhurdur.
Fırtına dərəsi həm ekoturizm, həm də ekstremal idman növləri üçün əlverişli məkandır. Çayla səyahət (rafting), dağ yürüşləri və fotoqrafiya həvəskarları üçün ideal bir yerdir.
Fırtınaya qarşı qorunma yolları
Fırtına qarşısında hazırlıqlı olmaq insan həyatını və əmlakını qorumaq baxımından vacibdir. Bunlara aşağıdakılar aiddir:
- Meteoroloji xəbərdarlıqları izləmək
- Təhlükəsiz yerlərdə sığınmaq
- Elektrik cihazlarını ayırmaq
- Təhlükəli ağac və bina ətrafından uzaq durmaq
- Zəruri ehtiyat ərzaq və su saxlamaq
Fırtına təbiətin bizə gücünü göstərdiyi, həm qorxulu, həm də düşündürücü bir hadisədir. Fırtına haqqında dərin və sistemli məlumatlar, bu hadisəyə qarşı hazırlıqlı olmağın nə qədər vacib olduğunu göstərir. Həm şəhər, həm kənd mühitində fırtınaların yaratdığı fəsadların qarşısını almaq üçün maariflənmə, erkən xəbərdarlıq sistemləri və texnoloji nəzarət metodları çox önəmlidir.
