İnsan bədəni əsrlər boyu müxtəlif yollarla bəzədilib. Bəzən bu bəzəklər birbaşa cəmiyyətin dəyərlərini, estetik gözəlliyini, bəzən də insanın özünü ifadə etmə tərzini əks etdirib. Bu bəzək formalarından biri də xına sənətidir. Xına bəzəkləri, yalnız müvəqqəti dəri ornamentləri kimi deyil, həm də dərin simvolik məna, qədim ənənə və bəzən də mistik inam daşıyır. Xına bəzəkləri bütün dünyada, xüsusilə də Şərq və Cənubi Asiya ölkələrində, o cümlədən Azərbaycanda toy, nişan və xüsusi mərasimlərin ayrılmaz hissəsi kimi geniş yayılıb. Son illər isə bu sənət həm estetik, həm də müasir moda elementi kimi qlobal səviyyədə populyarlıq qazanıb.
Xına və Onun Mənşəyi
Xına, Latınca “Lawsonia inermis” adlanan və əsasən tropik və yarımtropik iqlim zonalarında yetişən bitkinin yarpaqlarından hazırlanır. Yarpaqlar qurudulur, toz halına gətirilir və su ilə qarışdırıldıqda dəri və saç üçün təbii boya rolunu oynayır. Tarixi tədqiqatlar göstərir ki, xına bəzəklərinin yaranma tarixi minilliklərlə ölçülür. Qədim Misir fironlarının, Hindistan və Yaxın Şərq xalqlarının, həmçinin qədim türklərin xına ilə bədənlərini bəzədikləri məlumdur. Xına yalnız bədənin bəzədilməsi üçün deyil, həm də dərman və antiseptik məqsədlərlə, saç boyası və sərinləşdirici kimi istifadə olunub.
Xına Bəzəklərinin Simvolikası və Əhəmiyyəti
Xına bəzəkləri, sadəcə bədənin gözəlliyi üçün deyil, həm də bir çox mədəniyyətdə şans, bolluq, sevgi, qoruma və ruhi saflıq simvoludur. Azərbaycanın və bir sıra digər Şərq ölkələrinin xına mərasimlərində gəlinə xına yaxılması, yeni həyata, ailə qurmağa bir xeyir-dua və uğur arzusu kimi qəbul olunur. Xına həmçinin pis ruhlardan, gözdəymədən, bəd nəzərdən qoruyan simvolik element hesab olunur. Hindistanda xına motivlərinin mürəkkəbliyi, onların içində gizlədilən nişanlı oğlanın adının axtarılması kimi maraqlı adətlər də var. Bəzi yerlərdə isə xına rənginin tündlüyü gəlinin ailəsinin ona göstərdiyi məhəbbət, gələcək ailə həyatında uğur və səadət rəmzi sayılır.
Xına Bəzəklərinin Növləri
Xına bəzəklərinin ənənələri və forması ölkədən-ölkəyə, bölgədən-bölgəyə dəyişir. Ən populyar növləri bunlardır:
Azərbaycan və Türkiyə xınası: Xına bəzəkləri əsasən sadə, klassik və kiçik ornamentlərlə, çiçək, yarpaq, ay-ulduz, damcı, nöqtə və zolaqlarla işlənir. Toylarda gəlinin, bəzən qızların əllərinə və barmaqlarına yaxılır.
Hindistan (Mehndi) xınası: Mehndi adlanan hind xına sənəti ən mürəkkəb, detala zəngin və əlvan bəzəkləri ilə seçilir. Burada spiral, paisley, mandala, çiçək, həndəsi və heyvani naxışlar üstünlük təşkil edir.
Ərəb xına bəzəkləri: Ərəb xınasında əsasən böyük, aydın və daha az mürəkkəb, ancaq geniş yayılmış çiçək, budaq, yarpaq motivləri olur. Tez-tez barmaq ucları tam boyanır.
Afrika xına sənəti: Bu üslubda daha çox simmetrik həndəsi naxışlar, düz xətlər, üçbucaqlar və rəmzi işarələr istifadə edilir.
Qərb xına bəzəkləri: Son illər Avropa və Amerikada xına bəzəkləri minimalistik və modern motivlərlə, bəzən isə bədənə “tattoo” effekti verən formalarla populyarlaşır.
Azərbaycan Xına Mədəniyyəti və Xına Gecəsi
Azərbaycanda xına bəzəkləri ən çox “xına gecəsi” adlı toy ənənəsində özünü göstərir. Xına gecəsi qədimdən bəri gəlinin ailəsində keçirilən və gəlinin evlilik ərəfəsində yaxınları ilə vidalaşdığı, qadınların bir araya gəlib mahnı, rəqs və bəzək-düzək qurduğu ən xüsusi gecələrdən biridir. Gecənin əsas rituallarından biri – gəlinin əllərinə, bəzən də ayaqlarına xına yaxılmasıdır. Gəlinin əli qırmızı və ya narıncı rəngə boyanır, üstünə naxışlı bəzəklər çəkilir. Bəzən ailənin digər qadın üzvləri də bu adətə qoşulur. Xına gecəsində xüsusi olaraq “xına mahnıları” səslənir, bəzəkli fəsli xına qabları hazırlanır, şamlar yandırılır və süfrəyə xüsusi təamlar düzülür.
Azərbaycanda xına bəzəklərində əsasən stilizə olunmuş çiçək, yarpaq, damcı, üzük və ayparalı motivlər daha çox sevilir. Gəlinin barmaq ucları və ovuc içi, bəzən də biləklərə qədər hissə xına ilə bəzədilir. Son dövrlərdə bu ənənəyə daha fərqli dizaynlar, rəngli xına (qara, ağ, qızılı) və müasir üslubda elementlər əlavə olunmağa başlayıb.
Xına Bəzəklərinin Hazırlanması və Texnikası
Xına bəzəkləri xüsusi bacarıq və diqqət tələb edən sənətdir. Xına tozu əvvəlcə ələnir, sonra limon suyu, çay, şəkər və ya efir yağları ilə qarışdırılır. Bəzən daha parlaq rəng üçün qızılgül suyu, lavanda yağı əlavə edilir. Xına kütləsi macun halında olduqdan sonra konus şəklində hazırlanmış kağız, plastik paket və ya xüsusi mehndi borucuğu ilə bədənə çəkilir. Hər naxışın özünəməxsus işləmə texnikası var – bəziləri nöqtə-nöqtə, bəziləri davamlı xətlərlə və spiral formada işlənir.
Xına çəkildikdən sonra ən azı 2-3 saat dəri üzərində qalmalıdır ki, rəng yaxşı çıxsın. Bəzən xına naxışı çəkildikdən sonra üstünə limon-şəkər qarışığı sürtülür, bu həm rəngi tündləşdirir, həm də xına qatını bərkitməyə kömək edir. Xına qatı quruduqdan sonra, diqqətlə qaşıyıb çıxarılır və dəri bir neçə günə tünd narıncıdan tünd qəhvəyi rəngə qədər dəyişir.
Xına Bəzəklərində İstifadə Olunan Motivlər və Mənaları
Xına bəzəklərinin simvolikası böyükdür. Məsələn, çiçək və yarpaq motivləri bolluq və məhsuldarlıq, paisley (damcı, badımcan naxışı) rəmzi həyatın davamlılığı və yenilənməsi, spiral naxışlar isə əbədi sevgi və zamanın axışını ifadə edir. Ay və ulduzlar xoşbəxtlik, günəş həyat və enerji, qapalı dairələr ailə birliyi rəmzidir. Hindistanda gəlinin əllərinə çəkilən mehndi motivləri arasında tez-tez ərinin adının gizlədilməsi adəti var – toy gecəsi bəy bu adı tapmağa çalışır, bu isə oyun və sevgi jesti kimi dəyərləndirilir. Azərbaycanda isə barmaq uclarının tam xına ilə boyanması bəzən ailə sadiqliyinin və “gəlin evinin gülləri”nin simvolu hesab edilir.
Dünyada Xına Bəzəkləri: Müqayisə və Müasir Trendlər
Dünya xalqlarında xına bəzəkləri həm məna, həm də texnika baxımından çox zəngindir. Hindistan və Pakistan toylarında bəzən gəlinin qolları və ayaqları tamamilə xına ilə bəzədilir. Ərəb ölkələrində isə böyük və sadə motivlər üstünlük təşkil edir. Şimali Afrikada xına həm də dini və ruhi saflıq mərasimlərində tətbiq olunur. Qərbdə isə xına artıq yalnız gəlin bəzəyi deyil, şəxsi üslubun, yaz tətili və festivalların, bədənin təbii və təhlükəsiz bəzədilməsinin elementi kimi geniş yayılıb. Müasir dövrdə xına bəzəkləri arasında minimalist motivlər, “tattoo” effekti verən xətlər, rəngli və hətta metal parıltılı xına tipləri populyardır.
Azərbaycanda isə bir sıra peşəkar xına ustaları müxtəlif ölkə üslublarını sintez edir, həm klassik, həm də avantürist xına bəzəkləri yaradır. Xına festivalları, sərgilər və hətta onlayn master-klasslar vasitəsilə bu sənət yenidən populyarlaşır.
Xına və Sağlamlıq: Təbii və Sintetik Xına
Ənənəvi xına tamamilə təbii və təhlükəsizdir. Dəriyə heç bir zərəri yoxdur, əksinə, qədimdə dəri xəstəlikləri, göbələk və dəri səpgilərində müalicə vasitəsi kimi istifadə edilib. Lakin son illərdə bəzi bazarlarda “qara xına” və “kimyəvi xına” adı altında satılan məhsullar allergik reaksiyalara, hətta dəri yanığı və səpgiyə səbəb ola bilər. Ona görə də xına alarkən tərkibinə, təbii olub-olmadığına xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Uşaqlara və allergiyaya meyilli insanlara yalnız təbii xına məsləhət görülür. Hamilə qadınlarda da ehtiyatla istifadə edilməlidir.
Xına Bəzəkləri və Qadın Gözəlliyi
Qədimdən qadınlar üçün xına təkcə bəzək deyil, həm də qadın enerjisi, ruhi saflıq, ailə və sevgi rəmzi olub. Gəlinlərin əl və ayaq bəzəkləri, adi günlərdə, Novruz və bayramlarda barmaq uclarına çəkilən sadə xına motivləri qadın zərifliyini və gözəlliyini vurğulayır. Xına bəzəkləri qadının həyatındakı yeni mərhələni, ailə qurmaya addımı, məhsuldarlıq və xoşbəxtlik arzusunu ifadə edir.
Xına Bəzəklərinin Sosial və İctimai Əhəmiyyəti
Xına gecəsi və xına bəzəkləri Azərbaycan cəmiyyətində həm ailə dəyərlərinin, həm də qadınlararası həmrəyliyin simvoludur. Bu ənənə vasitəsilə qadınlar arasında dostluq, məsləhət, dəstək və sevgi daha da güclənir. Xına gecəsi adətləri, xına qabının, xına yaylığının, xına naxışlarının birgə hazırlanması, nənələrin, anaların öz bilik və bacarığını gənc nəslə ötürməsi böyük ictimai və tərbiyəvi rola malikdir.
Ən çox verilən suallar
1. Xına bəzəkləri dəri üçün təhlükəlidirmi?
Təbii xına dəri üçün zərərli deyil. Lakin tərkibində kimyəvi boyalar olan “qara xına” allergiya və səpgiyə səbəb ola bilər.
2. Xına bəzəkləri neçə gün qalır?
Adətən 7-14 gün arası dəri üzərində qalır. Dərinin quruluğu, yuyulma tezliyi və xınanın keyfiyyəti bu müddətə təsir edir.
3. Gəlin üçün xına bəzəkləri hansı hissələrə çəkilir?
Ənənəvi olaraq ovuc, barmaq ucları, bilək və bəzən ayaqlara çəkilir.
4. Xına bəzəyi necə daha tünd alınır?
Xına çəkiləndən sonra üstünə limon-şəkər məhlulu sürtülür və mümkün qədər uzun müddət dəri üzərində saxlanılır.
5. Xına bəzəkləri kişilər üçün də istifadə olunurmu?
Bəzi bölgələrdə, xüsusən də dini və ruhi məqsədlərlə kişilər də xına istifadə edir (məsələn, bığ və saqqal, əl barmaqları).
6. Hamilə qadınlar xına bəzəyi edə bilərmi?
Təbii xına adətən təhlükəsizdir, lakin hər ehtimala qarşı həkimlə məsləhətləşmək tövsiyə olunur.
7. Xına motivləri nəyi simvolizə edir?
Çiçək bolluq, paisley həyatın davamlılığı, spiral sevgi və zaman, dairə ailə birliyini simvolizə edir.
8. Modern xına bəzəkləri nədir?
Minimalistik, abstrakt və rəngli xına motivləri, tattoo effekti verən naxışlar, hətta metal parıltılı xına son illərin trendidir.
9. Xına gecəsində başqa hansı adətlər var?
Xına mahnıları oxunur, şamlar yandırılır, xüsusi bəzəkli xına qabı hazırlanır, gəlinə hədiyyələr verilir.
10. Xına bəzəkləri necə silinir?
Zamanla özü solur, amma tez getməsini istəyənlər üçün yağlı krem, zeytun yağı və ya təmizləyici skrabdan istifadə etmək olar.
Xına bəzəkləri qadın gözəlliyinin, ailə dəyərlərinin, qədim ənənələrin və bədii zövqün ən gözəl nümunələrindəndir. Onlar zamanla dəyişikliyə uğrasa da, simvolikası, gözəlliyi və sosial mənası heç vaxt itib getməyib. Bu sənət forması həm öz kökləri, həm də müasir yanaşması ilə gələcək nəsillərə ötürülən, Azərbaycan mədəniyyətinin canlı və rəngarəng hissəsidir. Xına bəzəkləri bir körpüdür – keçmişlə bu günü, ailə ilə cəmiyyəti, adət-ənənə ilə şəxsi zövqü birləşdirir.
