Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində Xurşudbanu Natavanın adı yalnız poeziyanın deyil, həm də xeyriyyəçiliyin, maarifçiliyin və qadın maarifçiliyinin simvoluna çevrilib. O, XIX əsrin ikinci yarısında Qarabağ xanlığının sonuncu varisi olaraq həm ədəbi, həm də ictimai həyatın fəal iştirakçısı olmuş, xalqının rifahı üçün əvəzsiz xidmətlər göstərmişdir. Onun həyat yolu, şeirləri, xeyirxah əməlləri və ailəsi Azərbaycan ədəbiyyatının və mədəniyyətinin dəyərli səhifələrindən birini təşkil edir.
Əsli-nəsli və uşaqlıq illəri
Xurşudbanu Natavan 1832-ci ildə Qarabağın mədəni mərkəzi olan Şuşa şəhərində anadan olmuşdur. Atası Qarabağ xanı Mehdiqulu xan, anası isə Ümmügülsüm xanım idi. O, məşhur İbrahimxəlil xanın nəvəsi kimi böyük bir nəsildən gəlirdi. Saray mühitində böyüyən Natavan klassik Şərq ədəbiyyatı ilə tanış olur, ərəb, fars və Azərbaycan dillərində təhsil alaraq zəngin bir dünyagörüşü formalaşdırır.
Şəxsi həyatı və ailəsi
Xurşudbanu Natavanın şəxsi həyatı da onun ictimai və ədəbi fəaliyyəti qədər maraqlı və rəngarəngdir. O, gənc yaşlarında Mehdiqulu xan Cavanşirin oğlu Xasay xan Utsmiyevlə ailə həyatı qurmuşdur. Bu evlilik təkcə iki soyun birləşməsi deyil, həm də siyasi baxımdan Qarabağın nüfuzlu ailələrinin münasibətlərində mühüm mərhələ hesab edilirdi.
Bu nigahdan Natavanın bir oğlu dünyaya gəlmişdir – Mehdiqulu xan Vəfa. Oğlu da anasının sənət ənənəsini davam etdirərək şeir yazmağa başlamış, “Vəfa” təxəllüsü ilə ədəbi mühitdə tanınmışdır. Anası ilə oğul arasındakı isti münasibət Natavanın ana qayğısı və sevgisinin də poeziya və ailə həyatına necə dərindən hopduğunu göstərir.
Natavan ailə həyatı ilə bərabər ictimai həyatını da uğurla davam etdirə bilmişdir. Həyat yoldaşının siyasi və ictimai fəaliyyəti, xanlıq dövrünün mürəkkəb ictimai münasibətləri onun üçün yeni çətinliklər gətirsə də, o, hər zaman ailəsinə dəstək olmağa çalışmış, eyni zamanda ictimai fəaliyyətini dayandırmamışdır.
Onun ailəsi Şuşada hörmətli bir xanədan kimi tanınmış, həm mənəvi, həm də siyasi baxımdan nüfuz sahibi olmuşdur. Natavan həm həyat yoldaşı, həm ana, həm də xeyriyyəçi və şair kimi cəmiyyətdə öz dəst-xəttini qorumuş, nümunəvi bir qadın obrazı yaratmışdır.
Yaradıcılığı
Xurşudbanu Natavanın yaradıcılığı Azərbaycan poeziyasının parlaq səhifələrindən biridir. O, əsərlərində insan duyğularını, qadın dünyagörüşünü və həyat fəlsəfəsini bədii dillə ifadə etmişdir. Ən çox qəzəl janrında yazsa da, qoşma və rübai janrlarında da uğurlu nümunələr yaratmışdır. Onun qəzəllərində qəm, həsrət, sevgi, tənhalıq və insan qəlbinin incə çalarları ustalıqla əks olunub.
Xurşudbanu Natavan klassik Şərq ədəbiyyatının ənənələrindən bəhrələnmiş, eyni zamanda Azərbaycan xalq poeziyasının ruhunu əsərlərinə hopdurmuşdur. Onun şeirlərində əruz vəzninin zərifliyi, obrazlı ifadələr, təşbehlər, bədii təsvir vasitələri özünəməxsus yer tutur. “Könlüm gedər” rədifli qəzəlləri poeziyamızda xüsusilə seçilir. Burada şairənin hissləri açıq, səmimi və təsirli şəkildə dilə gətirilir:
Könlüm gedər, könlüm gedər, könlüm gedər yar ilə,
Hicranın odlarıyla yana-yana, yar ilə.
Natavan qadın şair olaraq, öz qəlbinin dərinliklərində gizlənən duyğuları cəsarətlə ifadə edib. O, bir tərəfdən klassik poeziyanın ənənələrinə sadiq qalmış, digər tərəfdən isə poeziyaya yeni baxış bucağı gətirmişdir. Onun şeirlərində sevgi, qadın qəlbinin incəlikləri və cəmiyyətin qadına baxışı ədəbiyyatımız üçün yenilikçi məqamlar gətirmişdir.
Yaradıcılığı ilə bərabər Natavan, Şuşada ədəbi məclis yaratmaqla dövrünün poeziya mühitinə dəstək olub. Bu məclislərdə dövrün tanınmış şairləri ilə fikir mübadiləsi aparıb, gənc şairləri himayə edib, onların yaradıcılığına yol açıb. Beləliklə, Natavan öz yaradıcılığı ilə yalnız şair kimi deyil, həm də ədəbi cameənin təşkilatçısı kimi mühüm rol oynamışdır.
Xeyriyyəçilik fəaliyyəti
Xurşudbanu Natavan öz dövründə Qarabağ xanlığının xeyriyyəçi xanımı kimi tanınırdı. Onun xeyriyyəçilik fəaliyyəti təkcə öz ailəsinin deyil, ümumilikdə cəmiyyətin həyatında mühüm yer tuturdu. Şuşa şəhərində əhalinin ən böyük problemlərindən biri içməli su çatışmazlığı idi. Natavan öz şəxsi vəsaiti hesabına şəhərə su kəməri çəkdirmiş, “Natavan bulağı” adı ilə məşhur olan bulağı istifadəyə vermişdir. Bu bulaq təkcə su problemi deyil, həm də xalqın rifahı baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edib.
Onun xeyriyyəçilik fəaliyyəti bununla yekunlaşmayıb. Şairə yoxsul ailələrə maddi dəstək göstərib, aztəminatlı uşaqların təhsil almasına kömək edib, sənət və ədəbiyyatın inkişafı üçün çalışıb. Xüsusilə qadınların əl işlərini dəyərləndirərək onların iqtisadi müstəqillik qazanmalarına yardım edib. Bu addımlar qadınların cəmiyyətdəki yerini möhkəmləndirmək üçün böyük nümunə təşkil edib.
Natavan həm də kənd təsərrüfatının inkişafına xüsusi diqqət yetirib. Kəndlilərin məhsuldarlığını artırmaq üçün məsləhətlər verib, yeni texnologiyaların tətbiqinə şərait yaradıb. Onun fəaliyyəti sadəcə xeyriyyəçilik deyil, həm də maarifçilik missiyası daşıyırdı. Şairə Şuşada ədəbi məclislərə himayədarlıq edərək gənc qələm sahiblərinə yaradıcılıq üçün şərait yaratmış, onların inkişafına təkan vermişdir.
Beləliklə, Natavan xeyriyyəçilik fəaliyyəti ilə cəmiyyətin müxtəlif sahələrində xalqın rifahına, maariflənməsinə və sənətin inkişafına töhfə verib, əsl ziyalı mövqeyi sərgiləyib.
Ədəbiyyat tarixində rolu
Xurşudbanu Natavan Azərbaycan ədəbiyyatında qadın şairlərin öz sözünü deməsinə yol açan ən mühüm simalardan biridir. Onun yaradıcılığı klassik ənənələri qoruyaraq yeni nəfəs gətirmiş, qadın həssaslığını poeziyanın mərkəzinə daşıyaraq Azərbaycan ədəbiyyatını zənginləşdirmişdir.
Ənənəvi olaraq kişi şairlərin hakim olduğu ədəbi mühitdə Natavanın söz deməsi böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Onun poetik dili, insan psixologiyasının incəliklərini ifadə edən şeirləri poeziyamızda yeni bir mərhələ açmışdır. O, şeirlərində həm sevgi, həm vətənpərvərlik, həm də insanlıq dəyərlərini ön plana çəkmiş, xalq poeziyasının ruhunu klassik ənənələrlə birləşdirərək universal dəyərə çevirmişdir.
Xurşudbanu Natavanın Şuşada təşkil etdiyi ədəbi məclis, dövrünün söz adamlarını bir araya gətirərək fikir mübadiləsinə, poeziya ənənələrinin qorunub inkişafına şərait yaratmışdır. Onun yaratdığı məclis təkcə şairlərin yox, musiqiçilərin, sənətkarların da toplaşdığı bir mədəniyyət ocağına çevrilmişdir. Bu isə onu Azərbaycan poeziyasının himayədar xanımı kimi tarixə yazmışdır.
Bundan əlavə, Natavanın əsərləri həm klassik ədəbiyyatşünaslar, həm də müasir ədəbiyyat tədqiqatçıları tərəfindən daim diqqət mərkəzində saxlanılır. Onun poeziyasında işlədilən bədii təsvir vasitələri, dil zənginliyi, məzmun dərinliyi Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafına böyük töhfə vermişdir.
Beləliklə, Xurşudbanu Natavan yalnız dövrünün deyil, ümumilikdə Azərbaycan ədəbiyyatının canlı bir məktəbinə çevrilmiş, qadın sözünün poeziyada təntənəsini təsdiqləmiş, gələcək nəsillərə örnək olmuşdur.
Xurşudbanu Natavanın həyat yolu və fəaliyyəti Azərbaycan xalqının mədəniyyət xəzinəsində xüsusi bir yer tutur. O, şair, xeyriyyəçi və maarifçi kimi həm dövrünün, həm də bugünkü nəsillərin qürurla yad etdiyi bir şəxsiyyətdir. Onun əsərləri ədəbiyyatımızın əbədi sərvəti olaraq qalır və yeni nəslə ilham mənbəyi olur.
Ən çox verilən suallar:
Xurşudbanu Natavan XIX əsrin ikinci yarısında yaşamış Azərbaycan şairəsi, xeyriyyəçi və Qarabağ xanlığının sonuncu varisi idi. O, həm yaradıcılığı, həm də xeyriyyəçilik fəaliyyəti ilə tanınır.
Natavan əsasən qəzəl, rübai və qoşma janrlarında yazmışdır. Onun qəzəlləri poeziyamızda xüsusi yer tutur.
Onun şeirlərində sevgi, həsrət, qadın dünyagörüşü, insanlıq dəyərləri və həyat fəlsəfəsi kimi mövzular işlənib.
O, Şuşada su kəməri çəkdirmiş, “Natavan bulağı” adlı bulaq inşa etdirmiş, yoxsul ailələrə yardım göstərmiş, sənət və təhsilin inkişafına dəstək olmuşdur.
Natavan Mehdiqulu xan Cavanşirin oğlu Xasay xanla ailə həyatı qurmuş, bir oğlu – Mehdiqulu xan Vəfa dünyaya gətirmişdir. Oğlu da şeir yazaraq “Vəfa” təxəllüsü ilə tanınıb.
O, Şuşada ədəbi məclis yaradaraq dövrün tanınmış şairlərini bir araya toplamış, ədəbi mühitin inkişafına töhfə vermişdir.
O, ərəb, fars və Azərbaycan dillərində təhsil almış, klassik Şərq ədəbiyyatından bəhrələnmişdir.
Onun şeirləri müxtəlif illərdə çap olunmuş, ədəbiyyat dərsliklərinə daxil edilmiş və müasir dövrdə geniş oxucu kütləsi üçün əlçatan edilmişdir.
O, qadın sözünün poeziyada təntənəsini təmin edən, klassik ənənələrlə milli poeziyanı zənginləşdirən böyük şair və maarifçi kimi qiymətləndirilir.
Onun adı küçələrə, məktəblərə, parklara verilir; Şuşada büstü ucaldılıb; əsərləri tədqiq olunaraq ədəbi irs kimi qorunur.
