Köstəbək torpaq altında yaşayan, kiçik bədəni, iti dırnaqları və çox inkişaf etmiş qoxu hissi ilə seçilən unikal bir məməlidir. Onlar əsasən Avropa, Asiya və Şimali Amerikanın müxtəlif bölgələrində rast gəlinir. Torpaqda tunellər qazaraq həyatlarını keçirən köstəbəklər, həm ekosistemə təsirləri, həm də insan təsərrüfatlarına ziyan vurmaları baxımından maraqlı canlılardır.
Köstəbəyin Morfologiyası və Xarakteristikası
Köstəbəyin bədəni silindrik formadadır, çox yumşaq və sıx tük örtüyünə malikdir. Bu tüklər ona həm irəli, həm də geriyə hərəkət etməyə imkan verir. Adətən boz, qəhvəyi və ya qaraya çalan rənglərdə olur. Uzunluğu 12-20 sm, çəkisi isə 60-120 qram arasında dəyişir. Onların ən diqqətçəkən xüsusiyyəti isə iti dırnaqlara sahib, güclü ön pəncələridir. Bu pəncələr torpağı asanlıqla qazmaq üçün xüsusi şəkildə formalaşıb.
Gözləri çox kiçikdir və bəzən tüklərin arasında demək olar ki, görünmür. Görmə qabiliyyəti zəif olsa da, onların qoxu və eşitmə duyğuları yüksək səviyyədə inkişaf edib. Belə ki, köstəbəklər torpaq altında yerləşən qida mənbələrini qoxu vasitəsilə tapır və vibrasiyaları hiss edərək ovlarının hərəkətini təyin edə bilirlər.
Köstəbəyin Yaşayış Yeri və Davranışı
Köstəbəklər əsasən nəmli torpaqlarda, çəmənliklərdə, meşə kənarlarında və bəzən bağlarda yaşayırlar. Torpağın tərkibi onların tunel qazmaq fəaliyyətinə uyğun olmalıdır – yəni çox bərk olmamalı, rütubət baxımından balanslı olmalıdır. Bu cür torpaqlar həm qazılması asan, həm də qida tapmaq baxımından əlverişli olur.
Köstəbək bir çox insan üçün zərərli heyvan hesab edilsə də, əslində torpaq ekosistemi üçün mühüm rol oynayır. Onlar torpağın havalanmasına kömək edir, torpağın su keçirmə qabiliyyətini artırır və bəzi zərərvericilərin populyasiyasını nəzarətdə saxlayır. Bununla yanaşı, köstəbəklərin fəaliyyəti nəticəsində torpaq qatları qarışır və qida maddələrinin daha yaxşı yayılmasına şərait yaranır. Bu isə bitkilərin daha sağlam inkişafına səbəb olur.
Köstəbəklər torpaqda özlərinə mürəkkəb tunel sistemi yaradırlar. Bu tunellər iki əsas kateqoriyaya bölünür:
- Yemək üçün tunellər – köstəbəyin aktiv şəkildə qida axtardığı sahələrdir. Bu tunellərdə onlar qurdları, həşəratları taparaq qidalanırlar.
- Əsas tunellər – bu tunellər dərinlikdə yerləşir və onların dincəlmək, qorunmaq üçün istifadə etdikləri yerdir. Əsas tunellər həm də balaların yetişdirilməsi üçün təhlükəsiz sığınacaq rolunu oynayır.
Tunellərin uzunluğu bəzən 200 metrə qədər çata bilir. Bu uzunluq köstəbəklərə geniş bir ərazini idarə etmək və eyni zamanda təhlükədən qorunmaq üçün fürsət verir. Tunel sisteminin müxtəlif hissələrində “anbar” funksiyası daşıyan yerlər olur ki, köstəbəklər burada qurdları və digər qida mənbələrini saxlayırlar. Bu anbarlar onları qida çatışmazlığı dövrlərində də yaşamağa imkan yaradır və köstəbəyin mühitə uyğunlaşma strategiyasının bir hissəsi hesab olunur.
Qidalanma
Köstəbəklər əsasən həşəratlar, qurdlar və kiçik onurğasızlarla qidalanır. Onların gündəlik qida tələbatı öz çəkilərinin təxminən 70-100 faizinə bərabərdir. Bu səbəbdən, onlar demək olar ki, fasiləsiz qida axtarışında olurlar. Əgər yemək tapmasalar, qısa müddətdə ac qalaraq ölə bilirlər.
Ən sevdikləri qida isə torpaq qurdlarıdır. Maraqlıdır ki, köstəbəklər tapdıqları qurdları dərhal yemir, onları ısıraraq iflic edir və tunellərində saxlaya bilirlər. Bu xüsusiyyət köstəbəyin “anbarçılıq” davranışının bariz nümunəsidir.
Çoxalma
Köstəbəklər ildə bir dəfə, bəzi hallarda isə iki dəfə bala verirlər. Bala sayı adətən 2-7 arasında dəyişir. Bala doğumundan sonra ana köstəbək onlara təxminən 4-5 həftə qulluq edir. Bu müddət ərzində balalar sürətlə inkişaf edir və ana köstəbəyin tunellərində təhlükəsiz şəkildə böyüyürlər.
Balalar tam yetkinlik yaşına çatdıqda, özlərinə yeni tunel sistemi qurmaq üçün mövcud ərazini tərk edirlər. Bu xüsusiyyət köstəbəyin populyasiyasının yayılmasına səbəb olur.
Köstəbəyin İnsanlarla Əlaqəsi
Əksər bağ sahibləri və fermerlər üçün köstəbək əsasən zərərverici hesab olunur. Onların torpaq altında qazdığı tunellər qazon və bağlarda çökəkliklər yaradır. Bu, həm estetik cəhətdən, həm də torpağın məhsuldarlığı baxımından problemlərə səbəb ola bilir. Eyni zamanda, bəzi hallarda köstəbəklər torpaqda əkinlərə də ziyan vura bilirlər.
Bununla belə, ekoloqlar köstəbəyin təbiətdəki müsbət rolunu da vurğulayır: onlar torpağı havalandırır, suyun torpaq qatlarına daha yaxşı nüfuz etməsini təmin edir və zərərli həşəratların sayını azaldırlar.
Maraqlı Fakt: Köstəbəyin Tük Möcüzəsi
Köstəbəyin tükləri adi heyvan tüklərindən fərqli olaraq iki istiqamətdə rahatlıqla hərəkət edə bilir. Yəni, köstəbək tuneldə həm irəli, həm də geriyə doğru hərəkət edərkən tükləri onu əngəlləmir. Bu xüsusiyyət ona torpaqda rahat manevr etməyə imkan yaradır və tunel sistemində effektiv şəkildə irəliləməsinə kömək edir.
Bu fakt köstəbəyin təkamül baxımından torpaqaltı həyata necə uyğunlaşdığını göstərən ən gözəl nümunələrdən biridir.
Köstəbək torpaq ekosisteminin unikal üzvüdür. Onun torpağı havalandırma qabiliyyəti, həşəratları yeməsi və torpaq quruluşunu zənginləşdirməsi ilə təbiət üçün əvəzolunmaz faydalar yaradır. İnsanların isə onu zərərli hesab etməsi əsasən bağlarda və tarlalarda yaratdığı estetik və mexaniki problemlərlə əlaqədardır. Bununla belə, köstəbəyin torpağın canlı aləmindəki vacib rolu unudulmamalıdır.
Əgər bağınızda köstəbək yuvası tapsanız, onu dərhal məhv etməkdənsə, bu canlı haqqında məlumat toplamaq və ekosistem üçün nə qədər faydalı olduğunu dərk etmək daha düzgün seçim ola bilər.
Ən çox verilən suallar:
Köstəbək torpaq altında yaşayan, kiçik bədənli, qısa quyruqlu və güclü ön pəncələri olan bir məməlidir. O, torpaqda tunellər qazaraq yaşayır və əsasən qurdlarla qidalanır.
Köstəbək torpağı havalandırır, torpaq qatlarını qarışdırır, suyun torpağa daha yaxşı hopmasına şərait yaradır və zərərvericilərin sayını azaldır.
Onlar nəmli torpaqlarda, çəmənliklərdə, meşə kənarlarında və bəzən bağlarda yaşayırlar. Torpağın yumşaq və rütubətli olması onlar üçün əlverişlidir.
Əsasən torpaq qurdları, həşəratlar, sürfələr və digər kiçik onurğasızlarla qidalanır. Bəzən isə qida ehtiyatını anbarlarında saxlayır.
Bəzən tunellərin uzunluğu 200 metrə qədər çata bilər. Bu tunellər həm qida axtarışı, həm də qorunma üçün nəzərdə tutulub.
Gözləri çox kiçikdir və tüklərin arasında gizlənib, çox zəif görmə qabiliyyətinə malikdirlər. Lakin qoxu və eşitmə hissləri çox yaxşı inkişaf edib.
Onlar torpağı qazaraq bağlarda çökəkliklər və xarabalıqlar yarada bilər. Bu da bitkilərin köklərinə və torpaq strukturuna zərər verə bilər.
Ana köstəbək balalarını tunellərdə dünyaya gətirir və 4-5 həftə onlara qulluq edir. Balalar yetkinləşdikdən sonra öz tunellərini qazıb yeni əraziyə köçürlər.
Tülkülər, ilanlar, bayquşlar və bəzi böyük yırtıcı quşlar köstəbəklərin əsas düşmənləridir.
Köstəbəyin tükləri iki istiqamətdə rahatlıqla hərəkət edə bilir ki, bu da torpaq altında irəli və geri hərəkət etməsini asanlaşdırır.
