Bəzən bir vətəndaş olaraq hüquqlarımızı qorumağa, ətraf mühitin müdafiəsinə, gender bərabərliyinə və ya sosial problemlərin həllinə dair cəmiyyətə dəstək olmaq istəyirik. Amma bu təşəbbüslərin tək-tək səmərəli olması çətindir. Məhz bu zaman QHT-lər – Qeyri-Hökumət Təşkilatları meydana çıxır. QHT-lər dövlət qurumlarından asılı olmadan, vətəndaş təşəbbüsləri əsasında yaradılan, ictimai maraqlara xidmət edən təşkilatlardır. Onlar cəmiyyətin ən müxtəlif sahələrində – sosial, ekoloji, mədəni, təhsil, insan hüquqları və digər istiqamətlərdə aktiv rol oynayır.
QHT-lərin yaranma tarixi və beynəlxalq inkişafı
Qeyri-Hökumət Təşkilatlarının tarixi XIX əsrə gedib çıxır. İlk QHT-lər əsasən xeyriyyə, tibbi yardım və hüquqi dəstək məqsədi ilə Avropada və ABŞ-da yaranıb. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının 1945-ci ildə yaradılması ilə “non-governmental organization” (NGO) termininə rəsmi status verildi və beynəlxalq arenada QHT-lər hüquqi tanınma qazandı. Hazırda minlərlə QHT qlobal səviyyədə insan hüquqları, ətraf mühit, sülh, bərabərlik və s. kimi fundamental məsələlərdə fəaliyyət göstərir.
QHT-lər necə yaradılır və fəaliyyət göstərir?
QHT yaradılması üçün bir neçə vətəndaşın (Azərbaycanda adətən minimum 3 nəfərin) təşəbbüsü kifayətdir. Onlar hüquqi şəxs kimi qeydiyyata alınır, nizamnamə təsdiqlənir və rəhbər orqanlar seçilir. QHT-lər aşağıdakı prinsiplərə əsaslanır:
- Dövlət və siyasi partiyalardan asılı olmamaq
- Qeyri-kommersiya məqsədli fəaliyyət
- Könüllülük və ictimai təşəbbüs
- Şəffaflıq və hesabatlılıq
QHT-lər layihələr, maarifləndirmə tədbirləri, sosial aksiyalar, monitorinqlər, təlimlər və müxtəlif ictimai təşəbbüslər həyata keçirir.
QHT-lərin əsas fəaliyyət istiqamətləri
- İnsan hüquqları və sosial müdafiə: Əlillərin hüquqları, gender bərabərliyi, uşaq hüquqları, məhkumların müdafiəsi və s.
- Təhsil və maarifləndirmə: Məktəblilər, tələbələr, müəllimlər üçün layihələr, təlim və seminarlar.
- Ətraf mühitin qorunması: Ekoloji monitorinq, ağacəkmə, tullantıların idarə olunması layihələri.
- Sağlamlıq və sosial xidmət: Tibbi aksiyalar, pulsuz müayinələr, xərçəng və digər xəstəliklərin profilaktikası.
- Mədəniyyət və irs: Milli adət-ənənələrin qorunması, mədəni tədbirlər və festivallar.
- Sosial sahibkarlıq və innovasiya: Kiçik biznes təşviqi, gənclərin sahibkarlığa cəlb olunması, yeni texnologiyalar.
Azərbaycanda QHT-lərin inkişafı və rolu
Azərbaycanda QHT-lərin fəaliyyəti 1990-cı illərdən intensiv inkişaf edib. Müstəqillik illərində vətəndaş cəmiyyəti formalaşmağa başlayıb və müxtəlif istiqamətlərdə yüzlərlə QHT yaradılıb. Dövlət QHT-lərin inkişafı üçün xüsusi agentlik – Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyi təsis edib. Hazırda Azərbaycanda minlərlə QHT müxtəlif mövzularda layihələr reallaşdırır, dövlət strukturları ilə tərəfdaşlıq edir, beynəlxalq proqramlarda iştirak edir, donor təşkilatlardan qrantlar alır.
QHT-lər sosial problemlərin həllində, aztəminatlı qrupların müdafiəsində, maarifləndirmə və ictimai nəzarət mexanizmlərinin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Xüsusən pandemiya və təbii fəlakətlər zamanı QHT-lərin çevik fəaliyyəti çoxsaylı insanlara dəstək olub.
QHT-lərin maliyyə mənbələri
QHT-lər adətən aşağıdakı mənbələrdən maliyyələşir:
- Qrantlar (dövlət və beynəlxalq donorlar)
- Üzvlük haqları və ianələr
- Layihələrdən əldə olunan vəsaitlər
- Korporativ tərəfdaşlıq və sosial məsuliyyət layihələri
QHT-lər kommersiya məqsədli fəaliyyətlə məşğul ola bilməz, əldə olunan bütün vəsaitlər ictimai layihələrə və təşkilatın inkişafına sərf edilir.
QHT-lərin cəmiyyətə təsiri və üstünlükləri
- Cəmiyyətin fəallaşdırılması və ictimai təşəbbüslərin stimullaşdırılması
- Qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsində iştirak
- Dövlət orqanlarına alternativ həll yolları təklif etmək
- Azad informasiya və ictimai nəzarətin gücləndirilməsi
- Sosial ədalətin və insan hüquqlarının müdafiəsi
QHT-lərin varlığı cəmiyyətdə balans, vətəndaşların müdafiəsi və müxtəlif sosial məsələlərin daha şəffaf həll olunmasına şərait yaradır.
Qeyri-Hökumət Təşkilatları (QHT-lər) müasir cəmiyyətin inkişafında, sosial problemlərin həllində və vətəndaş təşəbbüslərinin reallaşmasında mühüm rol oynayır. Onlar dövlətin əsas tərəfdaşlarından biri olmaqla, insan hüquqlarının müdafiəsi, təhsil, ekoloji mühafizə, sağlamlıq və sosial xidmətlər sahəsində əvəzsiz layihələr həyata keçirirlər. QHT-lərin fəaliyyəti cəmiyyətin səsini dövlətə çatdırır, ictimai nəzarəti gücləndirir və sosial dəyişikliklərin aparıcı qüvvəsinə çevrilir. Azərbaycan reallığında QHT-lərin inkişafı və fəaliyyəti sayəsində vətəndaş cəmiyyətinin institusional bazası genişlənib, sosial ədalət, gender bərabərliyi, əlillərin müdafiəsi və digər vacib istiqamətlərdə irəliləyişlər əldə olunub. QHT-lər cəmiyyətin problemlərini həll etmək üçün ən çevik, innovativ və etibarlı sosial platformalardan birinə çevrilib.
Ən çox verilən suallar
Qeyri-Hökumət Təşkilatı – dövlət və siyasi partiyalardan asılı olmayan, ictimai maraqlara xidmət edən təşkilatdır.
Bir neçə vətəndaşın təşəbbüsü və hüquqi qeydiyyatla yaradılır, nizamnaməsi və idarə heyəti olmalıdır.
İnsan hüquqları, təhsil, səhiyyə, ətraf mühit, mədəniyyət və sosial sahibkarlıq.
Minlərlə QHT qeydiyyatdan keçib və aktiv şəkildə fəaliyyət göstərir.
Qrantlar, ianələr, layihələr və korporativ tərəfdaşlıqlar.
Xeyr, QHT-lər müstəqil, qeyri-kommersiya təşkilatlarıdır.
Bəli, QHT-lərdə könüllü iş əsas istiqamətlərdəndir.
Məqsəd və ehtiyaca uyğun olaraq layihələr hazırlanır, donorlardan maliyyə dəstəyi alınır və ictimaiyyət üçün icra olunur.
Maarifləndirmə, ictimai nəzarət, yeni təşəbbüslər və problemlərin həllinə dəstək verir.
Təşkilatla əlaqə saxlayaraq, açıq vakansiyalara və könüllü proqramlarına qoşulmaq olar.
