Təbiət həmişə insanı heyrətləndirən, sanki bir nağıl kimi qarşısına çıxan möcüzələrlə doludur. Yağışdan dərhal sonra günəş şüalarının göy üzünü bəzəməsi ilə yaranan qöy qurşağı da məhz belə hadisələrdəndir. Uşaqlıqda bir çoxumuz göy qurşağının altından keçib arzumuzun gerçəkləşəcəyinə inanmışıq, böyüdükcə isə bu rəngarəng körpünün arxasında duran elmi qanunları, təbiətin incə mexanizmini başa düşmək istəmişik. Bu məqalədə qöy qurşağının elmi sirrlərindən başlayaraq, onun insan psixologiyasına, mədəniyyətlərə və elmi tədqiqatlara təsirinə qədər hər bir detalı geniş şəkildə araşdıracağıq.
Qöy Qurşağı: Elmi Yanaşma
Qöy qurşağı fizika elminin ən maraqlı və gözlə görünən hadisələrindən biridir. Onun yaranmasının əsasında optikanın ən vacib prinsipləri dayanır. Qöy qurşağı, əsasən, işığın dispersiyası, sınması və əks olunması nəticəsində meydana çıxır.
Bu proses necə baş verir? Günəşdən gələn ağ işıq yağışdan sonra havada qalan xırda su damcılarına dəyir. İşıq hər bir damcının səthindən içəriyə daxil olarkən sınır və damcının daxilində bir neçə dəfə əks olunur. Nəticədə, işığın dalğa uzunluğuna görə hər bir rəngi fərqli bucaqlarda sınır və damcıdan çıxarkən bir-birindən ayrılır. Məhz bu fərq sayəsində ağ işıq spektrə, yəni yeddi əsas rəngə parçalanır. Fərqli dalğa uzunluqları (yəni fərqli rənglər) damcıdan müxtəlif bucaqlarda çıxır: məsələn, qırmızı rəng təxminən 42°, bənövşəyi isə 40° bucaq altında müşahidə olunur.
Bu fiziki mexanizm hər dəfə günəş şüası yağış damcısına düşəndə baş verir, lakin insan gözünün qöy qurşağını görə bilməsi üçün bəzi şərtlər də lazımdır:
- Günəş arxamızda, su damcıları isə önümüzdə olmalıdır;
- Hava təmiz və işıq intensiv olmalıdır;
- Yağışdan dərhal sonra və ya su mənbəyi (şəlalə, fontan, duman) olmalıdır.
Qöy qurşağı yalnız bir deyil, bəzən iki və daha çox olur – buna “ikili qöy qurşağı” deyilir. İkinci qurşaq əsas qurşağın üstündə daha solğun formada, rəng ardıcıllığı isə tərsinə olur. Bəzən isə, təyyarədə və ya yüksək binalardan baxarkən qöy qurşağının tam dairə şəklində göründüyünün şahidi olmaq mümkündür. Bunun səbəbi odur ki, yerdən baxanda üfüq bizim görüş bucağımızı məhdudlaşdırır.
Qöy Qurşağının Rəngləri və Qaydaları
Qöy qurşağının ən diqqətçəkən tərəfi, əlbəttə ki, onun möhtəşəm rəng palitrasıdır. Ənənəvi olaraq yeddi rəng ayırd edilir: qırmızı, narıncı, sarı, yaşıl, mavi, göy və bənövşəyi. Hər bir rəngin öz fiziki əsasları var və onlar bir-birinə hamar keçidlərlə birləşir. Rənglər sərhədsiz şəkildə bir-birinə qarışsa da, insan gözü bu yeddi əsas rəngi aydın seçə bilir.
- Qırmızı: Qöy qurşağının ən üst hissəsində yerləşir, ən uzun dalğa uzunluğuna malikdir və ona görə də ən uzaqdan görünən rəngdir.
- Narıncı və Sarı: Qırmızı ilə yaşıl arasında yerləşir, istilik və enerjini təcəssüm etdirir.
- Yaşıl: Qöy qurşağının ortasında yer alır və təbiətin ən parlaq simvolu kimi seçilir.
- Mavi və Göy: Göz rahatlığı və sakitlik simvoludur, dəniz və səma ilə assosiasiya olunur.
- Bənövşəyi: Ən aşağıda, ən qısa dalğa uzunluğuna malik olan rəngdir.
Rənglərin bu düzülüşü heç də təsadüfi deyil, məhz işığın sınma bucaqlarına görə müəyyən olunur. İşıq yağış damcılarına müxtəlif bucaqlardan düşdüyü üçün, insan hər dəfə fərqli rəng tonları ilə rastlaşa bilər. Qöy qurşağının rəng ardıcıllığı bütün dünya xalqları üçün eynidir, lakin bəzi mədəniyyətlərdə rəng sayı fərqli qəbul oluna bilər.
Qöy qurşağı, nadir hallarda “ikili” və ya “üçlü” olur. İkili qöy qurşağında ikinci qurşaq əsas qurşağın yuxarısında, rəng ardıcıllığı isə tam tərsinə olur. Bu isə işığın su damcısının içində iki dəfə əks olunması ilə bağlıdır. Həmçinin, çox nadir hallarda gecə vaxtı ay işığında “ay qurşağı” adlanan zəif bir qöy qurşağı müşahidə oluna bilər.
Qöy Qurşağı və Folklor: İnamlar və Nağıllar
Qöy qurşağı yalnız elmi deyil, həm də dərin mənəvi və simvolik məna daşıyır. Dünyanın demək olar ki, bütün xalqlarının folklorunda qöy qurşağı ilə bağlı müxtəlif mif və inamlar mövcuddur. Bu rəngli körpü insan üçün göylə yer arasında bir keçid, ilahi bir əlamət, yeni başlanğıc və ümid simvolu sayılır.
Azərbaycan mədəniyyətində də uşaqlar qöy qurşağının altında keçməyin arzuları həyata keçirəcəyinə inanırdılar. Bəzən isə yağışdan sonra qöy qurşağı görünəndə, bu, bolluq və bərəkət rəmzi kimi qəbul edilirdi. İrlandiya mifologiyasında isə qöy qurşağının sonunda xəzinə dolu qazanın olduğu və yalnız seçilmiş insanların onu tapa biləcəyi inanılır.
Qədim hind mifologiyasında qöy qurşağı Tanrının yerə göndərdiyi ox kimi təsvir olunur. Skandinav və yunan mifologiyasında isə qöy qurşağı Tanrıların dünyası ilə insanlar aləmi arasında bir körpü sayılır. Afrikanın bəzi tayfalarında isə, yağış ilahəsinin yerdə zühur etməsi kimi yozulur.
Bütün bu mif və inanclar qöy qurşağının insan təxəyyülündə və gündəlik həyatında necə dərin yer tutduğunu göstərir. Bəzi xalqlarda isə, qöy qurşağı barışın və birliyin simvolu, bəzilərində isə möcüzə və gözlənilməz dəyişikliklərin rəmzidir.
Qöy Qurşağı və İnsan Psixologiyası
Qöy qurşağı yalnız göz üçün zövqverici təbiət hadisəsi deyil, həm də insanın psixologiyasına və emosiyalarına birbaşa təsir edən təbii hadisədir. Rənglərin insan psixikasına təsiri psixologiya elminin ayrı bir tədqiqat sahəsidir və qöy qurşağında təcəssüm olunan yeddi rəng insanlarda fərqli emosiyalar doğurur.
Rənglər bir-birinə hamar keçid etdiyi üçün, qöy qurşağı insanda sanki sonsuzluq, rahatlıq və optimizm hissi yaradır. Xüsusilə uşaqlar üçün qöy qurşağı oyun, arzu və ümid dünyası ilə assosiasiya olunur. Yetişkinlər üçün isə yağışdan sonra görünən qöy qurşağı sanki çətinliklərin arxasında gizlənən bir işıq, pozitiv dəyişiklik rəmzidir.
Psixoloqlar qeyd edirlər ki, qöy qurşağına baxmaq, rənglərin harmoniyasını müşahidə etmək insanın stresini azaldır, əhval-ruhiyyəni yaxşılaşdırır, yaradıcılığı və düşüncə qabiliyyətini artırır. Rənglərin bu möcüzəvi birləşməsi təbiətlə insan arasında görünməz bir bağ yaradır. Məhz buna görə də bir çox terapevtik metodlarda rənglərdən, xüsusilə də qöy qurşağının rəng palitrasından istifadə olunur.
Həmçinin, qöy qurşağı bir çox təşkilat və cəmiyyət üçün müxtəlif simvolik mənalar daşıyır. Məsələn, müasir dövrdə qöy qurşağı müxtəlif bərabərlik və tolerantlıq hərəkatlarının rəmzi kimi də istifadə olunur. Bu, rənglərin müxtəlifliyinin və ahəngdar birləşməsinin insan cəmiyyətində də harmoniya yarada biləcəyinə işarədir.
Qöy Qurşağının Tədqiqi və Elmi Araşdırmalar
Qöy qurşağı min illər boyunca elm adamlarının diqqət mərkəzində olub və onun təbiətinin izahı tarix boyu müxtəlif mərhələlərdən keçib. Qədim yunan filosofu Aristotel qöy qurşağının ilk elmi təsvirini verməyə çalışıb və yağış damcılarının günəş işığını müxtəlif bucaqlarda sınaraq rənglərə ayırdığını irəli sürüb.
Lakin, qöy qurşağına elmi baxımdan ilk fundamental yanaşmanı XVII əsrdə məşhur ingilis alimi İsaak Nyuton verib. O, prizma vasitəsilə işığın ağ olmadığını, müxtəlif rənglərin birləşməsindən ibarət olduğunu eksperimental şəkildə sübut etdi və işığın dispersiyasını izah etdi. Bununla da qöy qurşağının yaranmasının əsas səbəbi elmi şəkildə təsdiq olundu.
Daha sonrakı dövrlərdə elmi texnika inkişaf etdikcə, alimlər qöy qurşağının optik mexanizmini, su damcılarının forması və ölçüsünün təsirini, müxtəlif bucaq altında yaranan fərqli qöy qurşağı formalarını detallı tədqiq etdilər. Müasir dövrdə isə, xüsusi avadanlıqlar və yüksək keyfiyyətli fotoaparatlar vasitəsilə qöy qurşağı hadisəsi dəqiq öyrənilir və hətta kompüter modelləri ilə simulyasiya olunur.
Elmi tədqiqatların nəticəsində məlum olub ki, qöy qurşağının yaranmasında hətta havadakı toz və digər mikroskopik hissəciklər də müəyyən rol oynayır. Həmçinin, fərqli enlik və iqlim şəraitində qöy qurşağının görünmə tezliyi və forması dəyişə bilər. Elm və texnologiyanın inkişafı ilə qöy qurşağı təbiət hadisəsi olmaqdan çıxıb, müxtəlif sahələrdə – optikadan tutmuş rəng texnologiyasına qədər – elmi tətbiqlərdə də istifadə olunmağa başlanıb.
Qöy qurşağı təkcə bir təbiət hadisəsi deyil, həm də elm, mədəniyyət, psixologiya və insan təxəyyülünün birləşdiyi bir nöqtədir. Onun yaranmasında bir neçə saniyəlik optik proseslər iştirak etsə də, təsiri illərlə, əsrlərlə insanların düşüncəsində və qəlbində iz buraxır. Qöy qurşağı hər dəfə insanı bir az da daha yaxşı düşünməyə, arzulamağa və təbiətin möcüzəsini qiymətləndirməyə sövq edir.
Ən çox verilən suallar:
Qöy qurşağı günəş işığının yağış damcılarında sınması və rənglərə ayrılması nəticəsində yaranır.
Ənənəvi olaraq yeddi əsas rəng: qırmızı, narıncı, sarı, yaşıl, mavi, göy və bənövşəyi.
Əsasən yağışdan sonra, lakin şəlalə, fontan və ya su dumanı olan yerlərdə də yaranır.
Bəzən işıq damcının içində bir neçə dəfə əks olunduqda əlavə qurşaqlar görünür.
Xeyr, qöy qurşağı optik illüziyadır və ona yaxınlaşmaq mümkün deyil.
Arzu, ümid, barış, yeni başlanğıc və bərəkət rəmzi kimi qəbul edilir.
Bəli, buna “ay qurşağı” deyilir, lakin zəif və solğun olur.
Bəli, rənglərin harmoniyası insanın əhval-ruhiyyəsini və pozitiv düşüncəsini artırır.
Qədimdən Aristotel, daha sonra Nyuton və müasir alimlər bu sahədə çalışıblar.
Bəli, optika, rəng texnologiyası və hətta dizayn sahələrində istifadə edilir.
