Rza Şah Pəhləvi : Rəhbərliyi, Siyasəti

İran tarixində adını qızıl hərflərlə yazdıran simalardan biri də Rza Şah Pəhləvidir. Onun adı təkcə İran üçün deyil, həm də bütün Yaxın Şərq və Qafqaz coğrafiyası üçün bir dönüş nöqtəsi, siyasi və ictimai dəyişikliklərin simvolu kimi qəbul olunur. XX əsrin əvvəllərində dünyanın siyasi və sosial xəritəsi yenidən cızıldığı bir dövrdə, İran da öz içində böyük çalxalanmalar, dəyişikliklər və yeniliklərlə qarşılaşdı. Bu dəyişikliklərin əsas memarlarından biri isə məhz Rza Şah Pəhləvi oldu. O, sadə bir ailədən çıxaraq, ölkənin taleyini dəyişdirməyi bacardı və İranı müasir dünyaya yaxınlaşdıran islahatlar həyata keçirdi.

İranın monarxik ənənələrini və köhnə idarəçilik sistemini sındıraraq, modern bir dövlət qurmaq uğrunda ciddi addımlar atan Rza Şah, həm yerli əhali, həm də beynəlxalq dairələr üçün maraq və mübahisə mövzusu olmuşdur. Bəziləri onu güclü və uzaqgörən lider, bəziləri isə avtoritar hökmdar kimi dəyərləndirir. Lakin bir həqiqət danılmazdır ki, o, İran tarixində silinməz iz qoymuş, ölkəni yeni bir dövrə çıxaran liderlərdən biri kimi xatırlanır.

Rza Şah Pəhləvinin Uşaqlıq və Gənclik İlləri

Rza Şah Pəhləvi (tam adı Rza Xan Mirpənc), 15 mart 1878-ci ildə İranın Mazandaran vilayətinin Ələst kəndində sadə bir ailədə dünyaya gəlmişdir. Atası Abbas Əli xan, İranın Qacar sülaləsinin ordusunda aşağı rütbəli zabit kimi xidmət etmiş, lakin ailənin sosial-iqtisadi durumu heç də yaxşı olmamışdır. Rza uşaqlıq illərini böyük çətinlik və məhrumiyyətlər içində keçirmiş, erkən yaşlarında atası dünyasını dəyişmişdir.

Bu çətinliklər Rzanın xarakterinin formalaşmasında əsas rol oynamış və onu daha sərt, prinsipial, çalışqan və məqsədyönlü biri kimi yetişdirmişdir. Gənc yaşlarından işləməyə məcbur olan Rza, əvvəlcə kənd təsərrüfatında, daha sonra isə hərbi sahədə çalışmışdır. O, 16 yaşında Qacar ordusuna yazılaraq, burada özünü intizamlı, cəsarətli və bacarıqlı bir əsgər kimi göstərmişdir. Sürətli karyera yüksəlişi nəticəsində qısa müddətdə zabit rütbəsi almışdır.

Rza Xan Orduda

Rza Xanın ordudakı fəaliyyəti onun gələcək siyasi karyerası üçün möhkəm zəmin yaratdı. O, xüsusilə İranın şimal bölgələrində – Mazandaran və Gilan vilayətlərindəki hərbi əməliyyatlarda iştirak edərək, xalq və komandanlıq arasında nüfuz qazandı. 1910-cu illərdə Rza Xan özünü xüsusi hərbi əməliyyatlarda, üsyanların yatırılmasında və təhlükəsizlik tədbirlərinin həyata keçirilməsində göstərdi.

1920-ci illərdə ölkədə xaos, sosial narazılıq və Qacar sülaləsinə qarşı ciddi narazılıq hökm sürürdü. Elə bu dövrdə Rza Xan, İngiltərənin dəstəyilə Tehranda çevrilişə rəhbərlik edərək, Qacar sülaləsinin zəif hakimiyyətinə son qoydu. 1921-ci il fevral ayında Rza Xan öz dəstəsi ilə birlikdə Tehrana daxil oldu və qısa müddətə ölkənin faktiki idarəçisinə çevrildi.

İrana Rəhbərlik və Pəhləvi Sülaləsinin Qurulması

Rza Xan 1921-1925-ci illərdə baş nazir və müdafiə naziri kimi ölkədə ciddi islahatlara başladı. Bu illərdə Qacar sülaləsinin son nümayəndəsi Əhməd şah Qacar ölkədən çıxarıldı və 1925-ci ilin dekabrında parlament (Meclis) Rza Xanı şah elan etdi. Bununla da Pəhləvi sülaləsinin əsası qoyuldu və yeni bir dövr başlandı.

Rza Şah Pəhləvi öz hakimiyyəti dövründə ölkədə güclü mərkəzi idarəçilik, milli ordu və polis sistemi yaratdı. Qacar dövrünün feodal və parçalanmış idarəçiliyinə son qoyaraq, bütün ölkə boyu vahid qanunlar və inzibati sistemlər tətbiq etdi. O, dövlət idarəçiliyində avtoritar və bəzən sərt metodlardan istifadə etsə də, ölkədə sabitlik və inkişaf üçün mühüm addımlar atdı.

İslahatlar

Rza Şah Pəhləvi İranın modernləşməsi üçün bir sıra islahatlar həyata keçirdi. Onun ən böyük nailiyyətlərindən biri ölkədə təhsilin inkişafına xüsusi diqqət yetirməsi və yeni təhsil müəssisələrinin açılması idi. Qadınların hüquqlarının müdafiəsi, qızların məktəblərə getməsi və qadınların ictimai həyatda aktiv iştirakı təşviq olundu. 1936-cı ildə qadınların hicab geyinməsinə məcburiyyət aradan qaldırıldı və dövlət orqanlarında çalışan qadınların sayında artım müşahidə olundu.

Sənaye və infrastrukturun inkişafı da Rza Şahın prioritetləri sırasında idi. Onun dövründə yollar, dəmir yolları, elektrik stansiyaları, fabriklər və su anbarları tikildi. Xüsusilə Tehran-Ənzəli dəmir yolu və yeni sənaye müəssisələrinin qurulması İran iqtisadiyyatının əsas dayağına çevrildi.

Rza Şahın yeritdiyi islahatlar nəticəsində İran cəmiyyətində yeni orta təbəqə formalaşmağa başladı. Köhnə feodal aristokratiyanın yerini texnokratlar, mütəxəssislər və sənayeçilər aldı. Dövlət idarəçiliyi və hüquq sistemi də Qərb modelləri əsasında yenidən quruldu.

Mədəniyyət və Dillə Bağlı Siyasət

Rza Şah milli birliyin gücləndirilməsi və xarici təsirlərin azaldılması məqsədilə ölkədə fars dilinin rəsmi dil kimi möhkəmləndirilməsinə xüsusi önəm verdi. Ədəbi və elmi dillərdə islahatlar aparıldı, fars əlifbasının sadələşdirilməsi təşviq olundu. Eyni zamanda, müxtəlif etnik və dil qruplarının hüquqları bir qədər məhdudlaşdırıldı. Bu siyasət, xüsusilə İran Azərbaycanı və digər azərbaycanlı əhalinin yaşadığı bölgələrdə narazılığa səbəb oldu.

Bununla belə, ölkədə məktəb, teatr, muzey və kitabxanaların sayında ciddi artım baş verdi. Mədəniyyətin inkişafı üçün geniş imkanlar yaradıldı, milli tarix və ənənələrin qorunması üçün layihələr həyata keçirildi.

Xarici Siyasət

Rza Şah Pəhləvi xarici siyasətdə ölkəsinin müstəqilliyini qorumağa, İranı Qərb və Şərq dövlətləri arasında tarazlıqda saxlamağa çalışdı. Onun dövründə İngiltərə və Sovet İttifaqı ilə münasibətlər bəzən gərgin, bəzən isə əməkdaşlıq şəklində davam edirdi. O, ölkənin neft ehtiyatlarına nəzarətin İrana qaytarılması üçün ciddi addımlar atdı və xarici təsirlərin azaldılmasına səy göstərdi.

İranın beynəlxalq arenada nüfuzunun artması üçün Qərb dövlətləri ilə iqtisadi və texnoloji əməkdaşlıq layihələri həyata keçirildi. Bununla yanaşı, regionda təhlükəsizliyi və sabitliyi qorumaq üçün ordu gücləndirildi, sərhədlər möhkəmləndirildi.

Azərbaycanlılara və Regiona Təsiri

Rza Şahın apardığı islahatlar, xüsusilə də Azərbaycan bölgəsində yaşayan əhali üçün həm müsbət, həm də mənfi nəticələr verdi. Bir tərəfdən, ölkədə vahid idarəçiliyin qurulması və iqtisadi inkişaf, azərbaycanlıların da rifah səviyyəsinə müsbət təsir göstərdi. Digər tərəfdən isə, milli azlıqların hüquqlarının məhdudlaşdırılması, farslaşdırma siyasəti və azərbaycanlı ziyalıların təqibi müəyyən narazılıqlara səbəb oldu.

Buna baxmayaraq, Rza Şahın yaratdığı müasir infrastruktur, təhsil və səhiyyə müəssisələri Azərbaycan əyalətində də yenilənməyə təkan verdi. Məhz bu illərdə Təbriz, Ərdəbil, Zəncan kimi şəhərlərdə yeni sənaye sahələri yaradıldı.

Hakimiyyətinin Sonu və Taxtdan İmtinası

İkinci Dünya Müharibəsinin başlanması və İranın geosiyasi əhəmiyyətinin artması, ölkəni yeni siyasi çağırışlarla üz-üzə qoydu. 1941-ci ildə SSRİ və Böyük Britaniya orduları İrana daxil oldu və Rza Şahın hökumətindən nasist Almaniyası ilə əlaqələrin kəsilməsini tələb etdilər. Bu tələblərə cavab olaraq, Rza Şah Pəhləvi taxtdan imtina etməyə məcbur oldu və yerini oğlu Məhəmməd Rza Pəhləviyə verdi.

Rza Şah özü əvvəlcə Mavritaniyaya, daha sonra isə Cənubi Afrikaya sürgün edildi. O, 26 iyul 1944-cü ildə Yohannesburq şəhərində vəfat etdi. Onun cənazəsi sonradan İrana gətirilərək, Rey şəhərində dəfn olundu.

Rza Şah Pəhləvinin İrsi və Tarixi Qiymətləndirilməsi

Rza Şah Pəhləvi öz dövrünün ən maraqlı və ziddiyyətli liderlərindən biri kimi tarixə düşmüşdür. Onun hakimiyyəti dövründə İran müasir dövlət strukturlarına sahib oldu, iqtisadi və sosial inkişaf prosesinə qədəm qoydu. Onun adı ilə ölkənin modernləşməsi, təhsilin və infrastrukturun inkişafı, milli şüurun güclənməsi və xarici təsirlərin azaldılması bağlıdır.

Lakin eyni zamanda, avtoritar idarəçilik, milli azlıqlara qarşı sərt siyasət, bəzi azadlıqların məhdudlaşdırılması və insan hüquqlarının pozulması kimi məsələlər də onun mirasının bir hissəsinə çevrilmişdir. Buna baxmayaraq, Rza Şah Pəhləvi İran tarixində reformator, müasir dövlətin banisi və ölkənin yenidən dirçəlişinin əsas fiquru kimi xatırlanır.

Rza Şah Pəhləvinin Azərbaycanlılar üçün Əhəmiyyəti

Azərbaycanlılar üçün Rza Şah dövrü həm yeni imkanlar, həm də çağırışlar dövrü kimi yadda qalıb. Onun dövründə azərbaycanlıların təhsil alma, dövlət qulluğunda çalışmaq və iqtisadi həyatın müxtəlif sahələrində iştirak imkanları artdı. Eyni zamanda, milli kimlik və dil məsələlərində yaşanan məhdudiyyətlər, azərbaycanlı ziyalılar üçün yeni mübarizə və müqavimət mərhələsinin başlanğıcı oldu. Xüsusən də, Təbriz, Ərdəbil kimi şəhərlərdə yaşayan əhali, həm modernləşmənin müsbət təsirlərini, həm də mərkəzi hakimiyyətin sərt yanaşmasını eyni vaxtda hiss etdi.

Rza Şah Pəhləvi İran tarixində böyük dəyişikliklərin müəllifi, cəmiyyətin simasını yeniləyən, ölkəsini Qərbə yaxınlaşdıran və müasir dövlət anlayışını həyata keçirən lider kimi tanınır. Onun apardığı islahatlar və sərt idarəçilik prinsipləri bəzən mübahisələrə səbəb olsa da, İran xalqının yaddaşında mühüm yer tutmaqdadır. O, təkcə bir dövlət başçısı deyil, həm də yeni bir dövrün başlanğıcı, inkişafa aparan yolun əsas memarı kimi qəbul olunur.

Azərbaycanlılar üçün isə Rza Şah Pəhləvi dövrü bir tərəfdən iqtisadi və sosial yüksəliş, digər tərəfdən milli kimlik uğrunda mübarizə mərhələsi kimi yadda qalıb. Onun mirası bu gün də tarixçilər, ziyalılar və adi insanlar arasında müzakirə olunur və qiymətləndirilir.

Rza Şah Pəhləvinin həyatı və fəaliyyəti, müasir İranın formalaşmasında oynadığı rol hər bir tarixsevər üçün maraqlı və ibrətamiz nümunədir. Onun adı gələcək nəsillər üçün həm islahatçılıq, həm də liderlik məktəbi kimi xatırlanacaq.

Ən Çox Verilən Suallar