Tısbağa : Fiziki qurluşu, Növləri

Tısbağa – qədim dövrlərdən bu günə qədər həm mifologiyada, həm elmi dünyada, həm də gündəlik həyatda maraq doğuran canlılardan biridir. Bu canlılar milyonlarla ildir ki, Yer üzündə mövcuddur və dinozavrlardan belə əvvəl yaşamağa başlayıblar. Sərt qabıqları, yavaş hərəkətləri, uzunömürlülükləri və maraqlı davranış xüsusiyyətləri onları digər canlılardan fərqləndirir. Tısbağalar yalnız bioloji varlıq deyil, həm də ekoloji balansın, dözümlülüyün, sabitliyin və təbiətin ahənginin simvoludur. Bu məqalədə tısbağanın bioloji xüsusiyyətləri, növləri, yaşayış mühiti, insanla əlaqəsi və qorunması kimi mühüm mövzular ətraflı şəkildə izah ediləcəkdir.

Bioloji Təsnifat

Tısbağalar elmi təsnifatda “Testudines” və ya “Chelonia” adlanan sinfə aiddir və sürünənlər sinfinə daxildirlər. Onların bədənləri xarici sərt bir qabıqla əhatələnmişdir ki, bu da həm müdafiə, həm də temperatur tənzimləyici funksiya daşıyır. Bu canlılar müxtəlif növlərdə mövcuddur və demək olar ki, dünyanın bütün iqlim qurşaqlarında yaşamağa uyğunlaşmışlar. Tısbağalar həm quruda, həm də suda yaşaya bilən nadir canlılardandır və bu xüsusiyyət onları təkcə biologiya sahəsində deyil, həm də ekoloji elmlərdə unikal bir tədqiqat obyekti halına gətirir.

Fiziki Quruluş Xüsusiyyətləri

Tısbağanın bədəni qabıqla örtülmüşdür. Bu qabıq iki əsas hissədən ibarətdir:

• Karapas – yuxarı hissə;
• Plastron – alt hissə.

Qabıq həm sümükdən, həm də keratindən ibarətdir və tısbağanın onurğası qabığın içərisində yerləşir. Bu səbəbdən, geniş yayılan miflərin əksinə olaraq, tısbağa qabığını çıxara bilməz və qabığı olmadan yaşaya bilməz. Tısbağanın qabığı onun həm müdafiə sistemi, həm də bədən strukturunun bir hissəsidir. Bəzi tısbağalarda qabıq üzərindəki naxışlar növün tanınmasında mühüm rol oynayır.

Onların ayaqları növünə görə fərqlənir. Quruda yaşayan tısbağalarda qalın, dirəkşəkilli ayaqlar, suda yaşayanlarda isə barmaqlar arasında pərdələr olur. Baş və ayaqlar qabıq içərisinə çəkilə bilir ki, bu da müdafiə üçün əhəmiyyətlidir. Başlarında iti dimdik olur və dişləri yoxdur. Bu dimdiklərlə onlar qidanı qoparır və çeynəmədən udurlar. Duyğu orqanları yaxşı inkişaf etmişdir, xüsusilə də qoxu və görmə hissi.

Növlər və Yaşayış Mühiti

Tısbağalar dünya üzrə 350-dən çox növdə mövcuddur. Onların yaşadığı mühitə əsasən aşağıdakı kateqoriyalar var:

Quruda Yaşayan Tısbağalar (Tor-tois)

Bu tısbağalar tamamilə quruda yaşayır. Adətən tropik və subtropik zonalarda rast gəlinir. Bədənləri iri, qalın və sərt qabıqlıdır. Ayaqları dirəkşəkillidir və qazmaq üçün uyğundur. Qidalanmada ot və meyvələrə üstünlük verirlər. Onlar adətən tək yaşayır və çox sakit canlılardır. Yaşamaq üçün quraq və yarımsəhralıq əraziləri seçirlər.

Suda Yaşayan Tısbağalar

Suda yaşayan tısbağalar göl, çay, bataqlıq və dənizlərdə yayılmışdır. Dəniz tısbağaları xüsusilə böyük ölçülərə malik olur. Onların ayaqları üzgəc şəklindədir və bu, onların suda sürətlə hərəkət etməsinə imkan verir. Əsasən meduza, balıq və dəniz yosunları ilə qidalanırlar. Dəniz tısbağaları quruya yalnız yumurta qoymaq üçün çıxırlar.

Yarımsulu Tısbağalar

Bu növ tısbağalar həm suda, həm də quruda yaşaya bilirlər. Onlar qısa müddətli quru səfərlər edir, lakin əsas vaxtlarını suda keçirirlər. Ən çox yayılmış növlərdən biridir. Qırmızıqulaq tısbağa buna misaldır. Onların barmaqları arasında pərdələr olur və həm üzmək, həm də quru səthlərdə hərəkət etmək bacarığına malikdirlər.

Qidalanma

Tısbağaların qidalanması növünə görə dəyişir:

• Ot yeyənlər (herbivorlar): yarpaq, meyvə, çiçək, tərəvəz;
• Ət yeyənlər (karnivorlar): həşərat, balıq, molyusk;
• Hərçey yeyənlər (omnivorlar): həm bitki, həm də heyvani qida istehlak edirlər.

Qidalanma rejimi onların yaşadığı mühitə və mövsümə uyğun dəyişə bilər. Quruda yaşayan tısbağalar daha çox otla qidalanır, suda yaşayanlar isə aktiv ovçudur. Su tısbağaları meduza, kiçik balıqlar və yosunları asanlıqla tapıb yeyə bilirlər. Evdə saxlanan tısbağalar üçün balanslı qidalanma mütləqdir, əks halda qabıq deformasiya ola bilər.

Çoxalma və Balaların İnkişafı

Tısbağalar yumurta qoymaqla çoxalır. Dişi tısbağalar yumurtalarını qum və ya torpaq içində qazdıqları yuvaya qoyurlar. Yumurtaların say və ölçüsü növünə görə dəyişir. Balalar doğulduqdan sonra instinktiv olaraq suya və ya təhlükəsiz yerə doğru hərəkət edirlər. Ananın balalarla sonradan əlaqəsi olmur.

Bəzi tısbağa növlərində yumurta inkubasiya temperaturu cinsin müəyyənləşdirilməsində rol oynayır – məsələn, yüksək temperaturda dişi, aşağıda isə erkək bala inkişaf edir. Yumurtaların inkubasiya müddəti adətən 45-90 gün çəkir. Dişi tısbağalar hər mövsüm eyni bölgəyə qayıdaraq yumurtlayırlar. Bu, onların güclü naviqasiya instinkti olduğunu göstərir.

Tısbağanın Ömrü

Tısbağalar uzunömürlü canlılardır. Quruda yaşayan növlər 50–150 il, dəniz tısbağaları isə 80–100 il yaşaya bilər. Jonatan adlı tısbağa hal-hazırda 190 yaşındadır və dünyada ən yaşlı tısbağa hesab olunur.

Uzunömürlülüyə təsir edən amillər:

• Qidalanma və metabolizma;
• Mühit və temperatur;
• Düşmənlərin sayı;
• Genetik faktorlar.

Bu canlılar yavaş metabolizmə sahibdir və bu, onların uzunömürlü olmasına səbəb olur. Tısbağalar stresdən uzaq olduqda və düzgün şəraitdə yaşadıqda olduqca uzun ömür sürürlər.

Ekoloji Rolu və İnsanla Əlaqə

Tısbağalar ekosistemdə vacib rol oynayırlar. Onlar:

• Qida zəncirində birləşdirici halqadır;
• Təbii seleksiya prosesində aktivdirlər;
• Bəzi növlər torpağın havalanmasına və bitki yayılmasına kömək edir.

İnsanlarla əlaqədə tısbağalar:

• Tədqiqat və təhsil məqsədi ilə istifadə olunur;
• Ev heyvanı kimi saxlanılır;
• Bəzi mədəniyyətlərdə müqəddəs sayılır.

Əfsanələrdə tısbağa tez-tez yerin və səmanın daşıyıcısı kimi təqdim olunur. Çin və hind mifologiyasında tısbağa müqəddəs heyvan sayılır və uzunömürlülüyün, müdrikliyin simvoludur.

Təhlükələr və Qorunma

Müasir dövrdə tısbağalar bir sıra təhlükələrlə üzləşirlər:

1. Yaşayış yerlərinin itməsi: şəhərləşmə, sənayeləşmə;
2. Qanunsuz ov: tısbağa əti və qabığının ticarəti;
3. Plastik çirklənmə: xüsusilə dəniz tısbağaları üçün ölümcül;
4. İqlim dəyişikliyi: yumurtaların inkubasiyasına təsir edir.

Qorunma Yolları:

• Qanuni mühafizə tədbirləri;
• Təbiət rezervatlarının yaradılması;
• Maarifləndirmə kampaniyaları;
• Elmi araşdırmalar və süni artırma proqramları.

Bir çox tısbağa növü IUCN tərəfindən nəsli kəsilməkdə olan növlər siyahısına salınıb. Xüsusilə dəniz tısbağaları kritik təhlükə altındadır. Onların qorunması üçün dünya üzrə xüsusi proqramlar icra olunur.

Maraqlı Faktlar

• Tısbağalar 200 milyon ildən çoxdur ki, Yer üzündə yaşayır;
• Onların qabığında sinir ucları var və toxunuşu hiss edə bilirlər;
• Dəniz tısbağaları doğulduqları sahilə qayıdaraq yumurta qoyurlar;
• Tısbağaların eşitmə qabiliyyəti zəifdir, lakin vibrasiyanı yaxşı hiss edirlər;
• Su altında 1 saatdan çox nəfəs almadan qala bilirlər.
• Qabığı sındıqda sağalma müddəti aylarla davam edə bilər.
• Tısbağalar təbii düşmənlərinə qarşı passiv müdafiə sistemi ilə (qabıq) cavab verir.

Tısbağa, təkcə yavaş hərəkət edən bir canlı deyil, həm də təbiətin sabitlik, səbir və uzunömürlülük simvoludur. Onların qorunması və yaşadıqları mühitin mühafizəsi təkcə tısbağalar üçün deyil, bütövlükdə biosfer üçün həyati əhəmiyyət daşıyır. Tısbağalar həm elmi, həm mədəni, həm də ekoloji baxımdan diqqətə layiq canlılardır. İnsanlar bu canlıları daha yaxından tanıdıqca onların dəyərini anlayacaq və qorunmasına daha çox töhfə verəcəklər. Bu məqalə tısbağaların zəngin və maraqlı dünyasına dair ümumi və akademik məlumatları çatdırmaqla oxucuda həm məlumatlandırma, həm də təbiətə qarşı məsuliyyət hissini gücləndirməyi hədəfləyir.

Ən çox verilən suallar: