Azərbaycan xalq ədəbiyyatının ən sevilən nümunələrindən biri olan “Tıq-tıq xanım”, təkcə uşaqların deyil, böyüklərin də yaddaşında iz buraxan bir əsərdir. Bu nağıl, milli uşaq ədəbiyyatının incisi hesab edilir və demək olar ki, hər bir azərbaycanlı ailənin uşaqlıq xatirələrində xüsusi yer tutur. “Tıq-tıq xanım”ın müəllifi məşhur Azərbaycan yazıçısı və pedaqoqu Abdulla Şaiqdir. Bu əsər həm sadəliyi, həm də dərin məna qatları ilə seçilir.
Tıq-tıq xanım obrazı, sədaqət, çalışqanlıq, sadəlik və xoşbəxtlik axtarışını simvollaşdırır. Əsər həm bədii, həm də tərbiyəvi cəhətdən olduqca dəyərlidir.
Abdulla Şaiq və “Tıq-tıq xanım”ın yaranması
“Tıq-tıq xanım” ədəbi nağılı 1910-cu illərin əvvəllərində Abdulla Şaiq tərəfindən yazılmışdır. Abdulla Şaiq (1881–1959) Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının banilərindən biri kimi tanınır. O, uşaqlara öz doğma dillərində maarifçilik, vətənpərvərlik və humanizm ruhunu aşılamağa çalışmışdır. Onun yaradıcılığında xalq ədəbiyyatı elementləri ilə klassik ədəbi üslubun sintezi müşahidə olunur.
Nağılın yaranmasında əsas məqsəd, uşaqlara yaxşılıq, sədaqət, əməksevərlik kimi keyfiyyətləri aşılamaq idi. Eyni zamanda, “Tıq-tıq xanım” vasitəsilə sadə məişət hadisələri, təbiət və insan münasibətləri bədii dillə təqdim olunur.
“Tıq-tıq xanım”ın qısa məzmunu
Nağılın baş qəhrəmanı, adından da göründüyü kimi, balaca bir böcəklə – tıq-tıq xanımla bağlıdır. O, evlənmək və xoşbəxt olmaq istəyir, amma axtardığı ideal bəy tapmaqda çətinlik çəkir. Tıq-tıq xanım bir-birindən fərqli heyvanlara (siçan, qurbağa, pişik və s.) rast gəlir, onların hər birindən evlilik təklifi alır, lakin heç biri onun ürəyinə yatmır. Nəhayət, cənab Siçanla evlənir. Lakin sonda gözlənilməz hadisə baş verir və tıq-tıq xanım əsl dostluğun, sədaqətin nə demək olduğunu anlayır.
Bu süjet xətti sadə görünsə də, nağılda uşaqlar üçün böyük tərbiyəvi mesajlar yer alır: seçim zamanı tələsik qərar verməmək, insanların xarici görünüşünə və dediklərinə yox, əməllərinə və səmimiyyətinə inanmaq kimi mühüm fikirlər vurğulanır.
Əsərdəki baş obrazlar və onların xarakteristikası
| Obraz | Xarakterik xüsusiyyətlər | Nağıldakı rolu və funksiyası |
|---|---|---|
| Tıq-tıq xanım | Çalışqan, dürüst, sadə | Əsas qəhrəman, seçim qarşısında qalır |
| Siçan bəy | Şirin dilli, tərifçi | Tıq-tıq xanımın seçimlərindən biri, yalançı |
| Qurbağa | Sərt, təkəbbürlü | Özünü bəyənmiş, amma səmimi deyil |
| Pişik | Hiyləgər, təcrübəli | Xəyanətkarlıq simvoludur |
| Digər heyvanlar | Müxtəlif xasiyyətli | Cəmiyyətin müxtəlif insan tiplərini təmsil edir |
Bu cədvəldə nağılın əsas və köməkçi obrazlarının bədii funksiyaları, həmçinin onların uşaqlar üçün daşıdığı simvolik mənalar göstərilmişdir. Nağılın obrazlar sistemi uşaqlara cəmiyyətdəki müxtəlif insan tiplərini tanımağa kömək edir və onlara yaxşılıqla pisliyi ayırd etməyi öyrədir.
Nağılın simvolikası və mənəvi mesajları
“Tıq-tıq xanım” sırf əyləncə və ya sadə uşaq hekayəsi deyil. Əsərdəki hər bir obraz və hadisə müəyyən simvolik məna daşıyır:
- Tıq-tıq xanım – insanın xoşbəxtlik axtarışı, dürüstlük və sədaqət;
- Siçan bəy və digər heyvanlar – cəmiyyətdə rast gəlinən müxtəlif insan tipləri, onların xarakterləri və niyyətləri;
- Evlilik axtarışı – hər bir insanın həyata və münasibətlərə düzgün seçim etməsi zərurəti;
- Sonda peşmançılıq – tələsik qərarların nəticəsi və həyat dərsləri.
Bütün bunlar uşaqlar üçün sadə, lakin təsirli şəkildə təqdim edilir və onların dünyagörüşünə, həyat anlayışına müsbət təsir edir.
Tərbiyəvi və psixoloji əhəmiyyət
“Tıq-tıq xanım”ın uşaqlar üçün tərbiyəvi əhəmiyyəti olduqca böyükdür. Əsərdə bir neçə vacib pedaqoji və psixoloji aspektə toxunulur:
- Seçim və qərarvermə: Uşaqlara düzgün seçim etməyin, səbirli olmağın, xarici görünüşə və yalan vədlərə aldanmamağın vacibliyi aşılanır.
- Əməksevərlik və dürüstlük: Tıq-tıq xanımın çalışqanlığı, səmimiyyəti uşaqlara nümunə kimi göstərilir.
- Ətraf mühit və dostluq: Uşaqlar ətrafdakı insanlarla münasibətlərin formalaşmasını, həqiqi dostluğun mahiyyətini öyrənirlər.
Bu nağılın psixoloji təsiri də var: o, uşaqlarda təxəyyül və yaradıcı düşüncəni inkişaf etdirir, onlarda özgüvən və öz fikrini ifadə etmə bacarığını gücləndirir.
Əsərin səhnələşdirilməsi və digər incəsənət növlərində yeri
“Tıq-tıq xanım” əsəri son onilliklərdə Azərbaycanda dəfələrlə teatr və cizgi filmi formatında tamaşaçılara təqdim olunub. 1970-ci illərdə yaradılan məşhur kukla tamaşası bu əsərə yeni nəfəs gətirdi və uşaqlar üçün əsl klassikaya çevrildi. Kukla teatrında “Tıq-tıq xanım” müxtəlif heyvanların canlandırılması ilə rəngarəng və maraqlı bir səhnə şousu kimi təqdim olunur.
Əlavə olaraq, əsər əsasında çəkilən cizgi filmləri və radio tamaşaları da var. Bunlar uşaq psixologiyasına uyğun, musiqili və rəngarəng şəkildə təqdim olunduğu üçün, Tıq-tıq xanım obrazı illərdir uşaq dünyasının sevimlisi olaraq qalır.
Müasir dövrdə “Tıq-tıq xanım”ın aktuallığı
Zaman dəyişir, amma “Tıq-tıq xanım”ın ideyaları, mesajları və tərbiyəvi dəyəri dəyişmir. Müasir valideynlər, müəllimlər və psixoloqlar bu əsəri uşaqlara oxutmaq və səhnələşdirməkdə davam edirlər. Bu nağıl həm ailədə, həm də tədris prosesində istifadə edilir və uşaqlar üçün davranış modeli kimi çıxış edir.
İnformasiya texnologiyalarının, televiziyanın və internetin geniş yayıldığı indiki dövrdə belə, “Tıq-tıq xanım” kimi əsərlər uşaqların milli kimliyinin, etik və insani dəyərlərinin qorunmasında vacib rol oynayır.
Uşaq ədəbiyyatında “Tıq-tıq xanım”ın rolu və təsiri
Azərbaycan uşaq ədəbiyyatında “Tıq-tıq xanım” klassik status alıb. Aşağıdakı cədvəldə bu əsərin uşaq ədəbiyyatındakı rolunu və digər klassik uşaq nağılları ilə müqayisəsini görə bilərsiniz:
| Əsərin adı | Müəllifi | Əsas mesajı | Ədəbiyyatdakı yeri |
|---|---|---|---|
| Tıq-tıq xanım | Abdulla Şaiq | Düzgün seçim, dürüstlük | Ən sevilən milli nağıl |
| Cırtdan | Xalq nağılı | Ağıl, cəsarət, birlik | Klassik, xalq ədəbiyyatı |
| Şəngülüm, Şüngülüm | Xalq nağılı | Dostluq, əməksevərlik | Xalq arasında məşhur |
| Qırmızı papaq | Xarici nağıl | Ehtiyatlı olmaq, ailə sevgisi | Dünyada məşhur, tərcümə |
Müəllimlər və valideynlər üçün tövsiyələr
- Nağılı oxuyarkən uşaqlara obrazlar haqqında suallar verin, onların fikirlərini öyrənin.
- Səhnələşdirmə üsullarından istifadə edin – uşaqlar üçün müxtəlif rollar bölüşdürərək kiçik səhnəciklər hazırlayın.
- Müzakirə edin: Tıq-tıq xanımın düzgün və səhv addımlarını birlikdə təhlil edin. Hər bir obrazın nəyə görə bu cür davrandığını soruşun.
- Rəsm çəkmək və yaradıcı tapşırıqlar – uşaqlara bu nağıldan sonra öz tıq-tıq xanımlarını çəkməyi və ya öz nağıl sonluqlarını yazmağı təklif edin.
“Tıq-tıq xanım” əsəri uşaqlara yalnız nağıl dinləmək zövqü yox, həm də həyatda qarşılaşacaqları çətinliklərə, seçimlərə və münasibətlərə hazırlıq verir. Bu əsər, klassik Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının ən işıqlı nümunələrindən biridir. Sözün həqiqi mənasında, “Tıq-tıq xanım” nəslin-nəslə ötürülən milli sərvət, uşaqlıq xatirəsi, tərbiyə mənbəyidir.
Bu nağıl hər birimizin həyatında bir mərhələ, bir dərs, bir xatirə kimi qalır və Azərbaycan ədəbiyyatının canlı, sevilən örnəyidir.
Ən çox verilən suallar:
Abdulla Şaiq – Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının banilərindən biri.
Doğru seçim etmək, dürüstlük və sədaqət.
Əməksevərlik, sadəlik, xoşbəxtlik axtarışı.
Düzgün qərar verməyi, insanları əməllərinə görə qiymətləndirməyi.
1910-cu illərdə Abdulla Şaiq tərəfindən qələmə alınıb.
Siçan, qurbağa, pişik və digər heyvanlar.
Nəhayət, Siçan bəylə evlənir, lakin nəticədə dostluğun əhəmiyyətini anlayır.
Bəli, teatr və cizgi film formatlarında dəfələrlə təqdim olunub.
Bəli, bu gün də məktəblərdə, ailələrdə, uşaq bağçalarında aktualdır.
Oxuduqdan sonra sual-cavab, səhnəciklər və rəsm tapşırıqları ilə müşayiət olunmalıdır.
