Tarix boyunca elə hadisələr olub ki, təkcə döyüş meydanında nəticə doğurmayıb, eyni zamanda cəmiyyətlərin ideoloji və sosial strukturuna dərin təsirlər göstərib. Belə döyüşlərdən biri də Uhud döyüşüdür. Bu döyüş, İslamın ilk illərində Mədinə İslam dövlətinə qarşı baş vermiş ikinci böyük silahlı qarşıdurma olaraq, həm dini, həm siyasi, həm də hərbi baxımdan olduqca əhəmiyyətlidir. Bədr döyüşündən sonra müsəlmanların güclənməsi və Mədinədəki nüfuzlarının artması Qureyş qəbiləsini ciddi narahat etməyə başlamışdı. Nəticədə, Qureyşin revanş hissi və intiqam arzusu Uhud dağının ətəyində qanlı bir qarşılaşmaya səbəb oldu.

Tarixi kontekst: Uhud döyüşünə aparan yol

Uhud döyüşünü daha yaxşı başa düşmək üçün ilk növbədə bu döyüşə səbəb olan tarixi gedişatı qavramaq vacibdir. Hicrətin ikinci ilində baş vermiş Bədr döyüşü, müsəlmanların Qureyş üzərində qazandığı ilk böyük qələbə idi. Bu qələbə Qureyş üçün böyük biabırçılıq hesab olunurdu. Məşhur Qureyş liderləri, o cümlədən Əbu Cəhl bu döyüşdə öldürülmüş, bir çoxları isə əsir düşmüşdü.

Qureyş tayfası bu məğlubiyyəti qəbul edə bilmədi və dərhal qisas planları qurmağa başladı. Uhud döyüşü, məhz Bədrin revanşı olaraq ortaya çıxdı. Qureyşin əsas məqsədi, həm öz imicini bərpa etmək, həm də İslamın yayılmasının qarşısını almaq idi.

Qureyşin hərbi hazırlığı

Qureyş tayfası Bədr döyüşündəki məğlubiyyətdən sonra silahlanmağa və müharibəyə ciddi hazırlaşmağa başladı. Məkkənin varlı tacirləri, xüsusən də Əbu Sufyan, döyüş üçün pul topladı. Məkkəli qadınlar da bu prosesə qatılaraq motivasiya verici mahnılar və şeirlərlə kişiləri ruhlandırırdılar. Hərbi hazırlıq o qədər geniş idi ki, üç min nəfərlik ordu ilə Mədinəyə doğru yola düşdülər. Ordunun içində üç yüz atlı, iki yüz zirehli, çoxsaylı piyada və dəvəli əsgərlər var idi.

Qureyş ordusunun tərkibində Əbu Sufyan, Hənd ibn Ütbə, Xalid ibn Vəlid kimi o dövrün tanınmış sərkərdələri yer alırdı. Döyüşdə iştirak edən qadınlar arasında isə xüsusilə Hind bint Ütbə (Əbu Sufyanın arvadı) xüsusi rol oynayırdı. O, kişilərə şeir söyləyir, onları Bədrin qisasını almağa təşviq edirdi.

Müsəlmanların mövqeyi və strategiyası

Mədinədə isə bu xəbərlər sürətlə yayıldı. Həzrət Məhəmməd (s.ə.s) şəhərin müdafiəsi üçün şura keçirdi. Bəzi səhabələr Mədinədə qalaraq müdafiəni burada aparmağın tərəfdarı olsalar da, Bədr döyüşündə iştirak etməyən gənclər düşmənlə açıq döyüş istəyirdi. Nəticədə Uhud dağının ətəyində düşmənlə üz-üzə gəlmək qərarı verildi.

Müsəlmanlar təxminən 700 nəfərlə döyüşə hazırlaşdı. Bunlardan yalnız 100 nəfəri zirehli, iki nəfəri atlı idi. Döyüş başlamamışdan əvvəl münafiqlərin lideri olan Abdullah ibn Übəy öz tərəfdarlarını döyüşdən geri çəkdi. Bu da müsəlmanların sayını 300 nəfər azaldaraq 700-dən 400-ə endirdi.

Döyüş meydanı: Uhud dağı

Uhud dağı, Mədinənin şimalında yerləşir. Bu dağ həm strateji, həm də simvolik baxımdan xüsusi yerə malikdir. Həzrət Məhəmməd (s.ə.s) ordusunu dağın bir hissəsini arxasına alacaq şəkildə yerləşdirdi və orada təbii müdafiə xətti qurdu. Ruma təpəsi (oxçular təpəsi) adlı strateji mövqeyə isə 50 nəfərlik oxçu dəstə yerləşdirildi. Peyğəmbər onlara “bizə qalib gəlsək də, məğlub olsaq da, buranı tərk etməyin” tapşırığını verdi.

Döyüşün başlanğıcı və ilk üstünlük

Döyüşün ilk mərhələsində müsəlmanlar böyük üstünlük əldə etdilər. Həzrət Əli, Əbu Dücana, Hamza ibn Əbdülmüttəlib və digər igidlər Qureyş ordusunun ön sıralarını darmadağın etdi. Xüsusilə Hamza döyüşdə göstərdiyi igidliklə yadda qaldı. Lakin bu mərhələdə bir hadisə döyüşün axarını dəyişdi.

Oxçular təpəsində olan döyüşçülər qənimət toplamaq üçün Peyğəmbərin göstərişinə baxmayaraq təpəni tərk etdilər. Bu isə Xalid ibn Vəlid kimi çevik və strateji sərkərdənin diqqətindən yayınmadı.

Məğlubiyyətə aparan dönüş: Xalid ibn Vəlidin hücumu

Oxçular təpəsinin boşaldığını görən Xalid ibn Vəlid, sürətli bir manevrlə təpəni keçdi və müsəlmanların arxasına hücum etdi. Bu hücum nəticəsində mövqe pozuldu, müsəlmanlar çaşqınlıq içində qaldı. Hətta elə şayiələr yayıldı ki, guya Peyğəmbər şəhid olub. Bu panika və nizamsızlıq nəticəsində döyüş meydanı müsəlmanlar üçün dağıdıcı hala gəldi.

Bu mərhələdə müsəlmanlardan çox sayda şəhid verildi. Xüsusilə Həzrət Həmzənin şəhid olması döyüşün acı tərəflərindən biri idi.

Şəhidlər və onların mənəvi irsi

Uhud döyüşündə müsəlmanlardan 70-dən çox şəhid verildi. Bu şəhidlər arasında İslamın erkən dövrünün ən şanlı simaları var idi. Onlardan biri, əvvəlki hissədə qeyd etdiyimiz kimi, Həzrət Hamza ibn Əbdülmüttəlib idi. Həm də Həzrət Məhəmmədin əmisi olan Hamza, döyüş bacarığı, sədaqəti və iman gücü ilə bütün müsəlmanlar üçün nümunəyə çevrilmişdi.

Şəhidlərin arasında Musab ibn Umeyr də vardı. O, İslamın ilk illərində Məkkədəki zəngin həyatını tərk edib Mədinədə islamı yayan ilk mühacirlərdən biri olmuşdu. Uhudda Peyğəmbərin bayraqdarı idi və döyüşdə şəhid olana qədər bayrağı düşməyə qoymadı.

Bu şəhidlər sadəcə döyüşdə can verməklə deyil, həm də gələcək nəsillərə İslamın qorunması üçün öz həyatını fəda etməyin nə qədər yüksək mənəvi dəyərə sahib olduğunu göstərdilər. Onların qəbirləri bu gün də ziyarət edilir və adları müsəlman cəmiyyətində yüksək hörmətlə anılır.

Döyüşdən sonra yaşanan hadisələr

Uhud döyüşü sona çatdıqdan sonra Qureyş ordusu tam qələbə əldə etmədən geri döndü. Əbu Sufyan müsəlmanları məğlub etsə də, Mədinəyə hücum etmədi. Bu isə Mədinənin hərbi və mənəvi baxımdan hələ də qorunması demək idi. Bir çox tədqiqatçı bunu, Qureyşin strateji tərəddüdü ilə əlaqələndirir.

Peyğəmbər və səhabələr şəhidlərin dəfnini yerində etdilər. Onların qanlı və parçalanmış cəsədlərinə baxaraq göz yaşlarını saxlamaq mümkün deyildi. Hətta Həzrət Məhəmmədin özü də Hamzanın cəsədini görəndə ağladı və onu “Şəhidlərin Səyidi” adlandırdı.

Bu döyüş müsəlmanların üzərində böyük psixoloji və mənəvi təsir qoydu. Ancaq Peyğəmbər (s.ə.s) öz təmkinli davranışı ilə cəmiyyətin motivasiyasını qorudu, məğlubiyyətin səbəblərini izah etdi və birlik ruhunu yenidən bərpa etdi.

Uhud döyüşünün İslam cəmiyyətinə təsiri

Uhud döyüşü, nəticə etibarilə qələbə ilə deyil, dərslə nəticələndi. Müsəlmanlar ilk dəfə olaraq ciddi itkilər verdilər. Ancaq bu döyüş sayəsində:

• Peyğəmbərin (s.ə.s) rəhbərlik qabiliyyəti bir daha ortaya çıxdı.
• Müsəlmanlar, müntəzəm və intizamlı şəkildə döyüşməyin nə qədər əhəmiyyətli olduğunu anladılar.
• Oxçuların təpəni vaxtından əvvəl tərk etməsi göstərdi ki, itaətkarlıq və nizam uğurun əsas şərtləridir.
• Münafiqlərin iç üsyanı cəmiyyətin zəif nöqtələrini üzə çıxardı.

Bu baxımdan, Uhud döyüşü, zərərli görünməsinə baxmayaraq, müsəlman cəmiyyətini daha da möhkəmləndirdi.

Dini və psixoloji dərslər

İslam dini baxımından Uhud döyüşü bir çox mühüm dərslər verir:

• Təvəkkül və səbəbə sarılmaq: Müsəlmanlar Allaha güvənməklə bərabər səbəbləri də düzgün şəkildə istifadə etməlidirlər. Təbəssüm yetmir, nizam-intizam da lazımdır.
• İtaətkarlıq: Peyğəmbərin əmrlərinə əməl etməməyin nəticəsi ağır olur. Oxçuların təpəni tərk etməsi, döyüşün taleyini dəyişdi.
• Müsəlmanların imtahanı: Allah Quranda bu döyüşü müsəlmanlar üçün bir imtahan olaraq qeyd edir.

Qurani-Kərimdə “Ali-İmran” surəsinin 152-154-cü ayələrində Uhud döyüşünə birbaşa istinad edilir. Bu ayələrdə müsəlmanların səhvləri və Allahın onlara olan mərhəməti izah olunur.

Uhudun Quran və hədislərdə yeri

Qurani-Kərimdə Uhud döyüşü bir neçə ayədə əks olunur. Xüsusilə “Ali-İmran” surəsinin 121-180-ci ayələri bu döyüşə aiddir. Burada döyüşün səbəbləri, nəticələri və müsəlmanların içindəki zəifliklər ətraflı şəkildə şərh edilir.

Həmçinin hədislərdə Peyğəmbərin (s.ə.s) şəhidlər üçün etdiyi dualar, Həmzənin şəhidliyinə olan münasibəti və döyüşdəki davranışları geniş yer tutur.

Uhud döyüşü, İslam tarixində yalnız bir döyüş hadisəsi kimi deyil, böyük bir dərs məktəbi kimi qiymətləndirilir. Müsəlmanlar bu döyüşdə sayca az olmalarına baxmayaraq, düşmənə qarşı ciddi müqavimət göstərmiş, şəhid vermiş, lakin sarsılmamışlar.

Bu döyüş həm də göstərdi ki:

• Hər qələbə ard-arda gəlməz. Bəzən məğlubiyyət də öyrədir.
• Cəmiyyətin zəif nöqtələri, çətin anlarda ortaya çıxır.
• Sədaqət və itaət İslam cəmiyyətinin əsas dayaqlarıdır.
• Düşmənə qarşı güc tək silahla deyil, iman və birliklə formalaşır.

Uhud döyüşünün tarixdəki rolu yalnız keçmişə deyil, bugünkü müsəlman cəmiyyətinə də mesaj verir: “Sabit qalın, nizamı qoruyun, rəhbərinizin sözünü dinləyin və Allahın yolundan dönməyin.”

Ən Çox Verilən Suallar