Üslub insan düşüncəsinin, hisslərinin və məqsədlərinin ifadəsində böyük rol oynayan mühüm anlayışlardan biridir. Hər bir fərd və ya cəmiyyət öz fikirlərini, baxışlarını və ideyalarını müəyyən üslub vasitəsilə qarşı tərəfə çatdırır. Üslub yalnız bədii əsərlərdə deyil, gündəlik ünsiyyətdə, elmi araşdırmalarda, rəsmi sənədlərdə və sosial münasibətlərdə də özünü göstərir. Müxtəlif üslubların yaranması, cəmiyyətin ehtiyacları, dövrün tələbləri və kommunikasiya vasitələrinin inkişafı ilə sıx bağlıdır. Hər bir üslubun özünəməxsus xüsusiyyətləri, məna çalarları və tətbiq sahələri mövcuddur. Üslubların fərqləndirici cəhətləri, onların dil və ünsiyyətdəki rolu, eləcə də müasir dövrdə keçirdikləri inkişaf prosesi bu mövzunun aktuallığını daha da artırır. Ədəbi, rəsmi və elmi üslubların əsas xüsusiyyətlərini araşdırmaq, onların bir-biri ilə əlaqəsini və fərqlərini müəyyənləşdirmək dilin zənginliyini və kommunikasiya imkanlarını anlamağa kömək edir.

Üslub nədir?

Üslub, ədəbi, bədii və ya gündəlik nitqdə fikrin ifadə olunma tərzini və fərqləndirici xüsusiyyətlərini əks etdirən anlayışdır. O, dil vasitələri və ifadə üsullarının seçimi ilə bağlıdır və müəllifin, danışanın və ya yazıçının özünəməxsusluğunu göstərir. Üslub vasitəsilə həm əsərin məzmunu, həm də müəllifin dünyagörüşü, emosional münasibəti və məqsədi aydın olur. Eyni bir fikri müxtəlif üslubda ifadə etməklə, fərqli təsir və mənalar yaratmaq mümkündür.

Bədii üslub, elmi üslub, publisistik üslub, rəsmi-işgüzar üslub və danışıq üslubu kimi müxtəlif üslub növləri vardır. Hər bir üslub özünəməxsus dil qaydalarına və ifadə vasitələrinə malikdir. Üslubun seçimi, əsasən, ünsiyyətin məqsədindən, auditoriyadan və təqdim olunan mətnin növündən asılı olur. Üslub həm də mədəniyyətin, zamanın və cəmiyyətin tələbləri ilə sıx bağlıdır və daim inkişaf edir.

Üslubların yaranma səbəbləri

Üslubların yaranmasının əsas səbəblərindən biri cəmiyyətin müxtəlif kommunikasiya ehtiyaclarıdır. İnsanlar müxtəlif situasiyalarda, fərqli məqsədlər üçün ünsiyyət qururlar və bu zaman dilin imkanlarından fərqli şəkildə istifadə edirlər. Elmi məqalədə istifadə olunan dil ilə gündəlik söhbətdə istifadə olunan dil arasında ciddi fərqlər mövcuddur və bu fərqlər məhz üslubların yaranmasının əsasını təşkil edir. Hər bir üslub, müəyyən sosial və funksional tələblərə cavab olaraq formalaşır və zamanla daha da təkmilləşir.

Digər bir səbəb isə mədəniyyət, ictimai münasibətlər və tarixi inkişafla bağlıdır. Müxtəlif dövrlərdə yaranan ictimai quruluşlar, həyat tərzi və düşüncə tərzi üslubların meydana gəlməsində rol oynayır. Həmçinin, texnologiyanın, təhsil sisteminin və kütləvi informasiya vasitələrinin inkişafı da üslubların formalaşmasına təsir göstərir. Bu amillər nəticəsində dilin müxtəlif üslub növləri yaranır və hər bir üslub özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə seçilir.

Əsas üslub növləri

Əsas üslub növlərinə bədii üslub, elmi üslub, publisistik üslub, rəsmi-işgüzar üslub və danışıq üslubu daxildir. Bədii üslub, əsasən, ədəbi əsərlərdə istifadə olunur və obrazlılıq, emosionallıq ilə səciyyələnir. Elmi üslub isə obyektivlik, dəqiqlik və məntiqi ardıcıllıq tələb edir və əsasən elmi məqalə, dərslik və tədqiqat işlərində rast gəlinir. Publisistik üslub geniş oxucu kütləsinə ünvanlanır və ictimai-siyasi hadisələrin işıqlandırılmasında istifadə olunur. Rəsmi-işgüzar üslub isə sənədlərdə, məktublarda, ərizələrdə və digər rəsmi yazışmalarda tətbiq edilir.

Danışıq üslubu gündəlik ünsiyyətdə, qeyri-rəsmi söhbətlərdə istifadə olunur və daha sərbəst, qeyri-formal xarakter daşıyır. Hər bir üslub növü öz məqsədinə, auditoriyasına və situasiyasına uyğun şəkildə dil vasitələrindən istifadə edir. Əsas üslub növləri arasında sərhədlər bəzən bir-birinə yaxınlaşsa da, hər biri üçün xarakterik olan ifadə vasitələri, söz seçimi və sintaktik quruluş fərqlidir. Bu fərqlər üslubların tanınmasında və düzgün istifadə edilməsində mühüm rol oynayır.

Üslubun dil və ünsiyyətdə rolu

Üslub dilin və ünsiyyətin ayrılmaz bir hissəsidir, çünki fikirlərin ifadə forması və qarşı tərəfə çatdırılma tərzi məhz üslubun seçimi ilə müəyyən olunur. Hər bir şəxs və ya yazıçı, danışıq və yazıda öz fərdi üslubunu formalaşdırır və bu, onun dilə, mövzuya, auditoriyaya münasibətini əks etdirir. Üslub həmçinin, mesajın təsir gücünü və doğruluğunu artırır, nitqin səlisliyinə, aydınlığına və inandırıcılığına təsir göstərir. Müxtəlif ünsiyyət situasiyalarında düzgün üslub seçimi, anlaşılmazlıqların qarşısını almağa, daha effektiv və məqsədyönlü kommunikasiya qurmağa imkan verir.

Dil ünsiyyətdə yalnız informasiya ötürmə vasitəsi deyil, eyni zamanda ünsiyyətin emosional və psixoloji tərəflərini də özündə ehtiva edir. Üslubun seçimi insanların sosial statusu, təhsili, peşəsi kimi amillərlə də sıx bağlıdır. Məsələn, rəsmi görüşlərdə və ya yazışmalarda bir üslub, dostlar arasında söhbətdə isə tamam fərqli bir üslub istifadə olunur. Üslub sayəsində insanlar öz fərqliliklərini ifadə edir, fərqli situasiyalara uyğun davranış nümayiş etdirirlər və bu da cəmiyyət daxilində ünsiyyətin ahəngdarlığını təmin edir.

Ədəbi üslubun xüsusiyyətləri

Ədəbi üslub bədii əsərlərin yaradılmasında istifadə olunan, dilin bütün zənginliklərini və ifadə imkanlarını əhatə edən xüsusi bir üslub növüdür. Bu üslubda əsas məqsəd yalnız informasiya vermək deyil, həm də oxucuda estetik zövq oyatmaq, emosional təsir yaratmaq və dərin məna ifadə etməkdir. Ədəbi üslubda dilin işlədilməsində müxtəlif bədii təsvir vasitələrindən, məcazlardan, təşbehlərdən, metaforalardan və digər ifadə formalarından geniş istifadə olunur. Bu xüsusiyyət onun digər üslublardan seçilməsinə səbəb olur və ədəbi əsərlərə özünəməxsusluq bəxş edir.

Ədəbi üslubun başqa bir əsas xüsusiyyəti onun fərdi xarakter daşımasıdır. Hər bir yazıçı və şair öz yaradıcılığında fərqli ədəbi üslubdan istifadə edə bilər. Bu, onların dilə, dünyagörüşünə, duyğularına və ifadə tərzinə bağlıdır. Ədəbi üslubda dilin səlisliyi, obrazlılığı və canlılığı ön planda olur və bu amillər əsərin bədii dəyərini artırır. Ədəbi üslub həm yazılı, həm də şifahi ədəbiyyatda istifadə oluna bilər və cəmiyyətin ədəbi-mədəni inkişafında mühüm rol oynayır.

Rəsmi üslub və tətbiq sahələri

Rəsmi üslub əsasən dövlət idarələrində, təşkilatlarda, hüquqi sənədlərdə və rəsmi yazışmalarda istifadə olunan üslub növüdür. Bu üslubun başlıca xüsusiyyəti informasiyanın dəqiq, qısa və aydın şəkildə ifadə olunmasıdır. Rəsmi üslubda şəxsiyyətə yönəlmiş emosional ifadələrə və bədii təsvir vasitələrinə yer verilmir. Məqsəd, məlumatın düzgün və səhvsiz çatdırılması, hüquqi və inzibati məsələlərin nizamlı şəkildə həll olunmasıdır. Rəsmi üslubda terminlərə, standart ifadələrə və müəyyən edilmiş qaydalara riayət etmək zəruridir.

Rəsmi üslubun tətbiq sahələri genişdir və əsasən rəsmi məktublar, sərəncamlar, qərarlar, arayışlar, müqavilələr, qanunlar, təlimatlar və hesabatlar kimi sənədlərdə istifadə olunur. Eyni zamanda, dövlət orqanlarının rəsmi çıxışları, bəyanatları və protokol tədbirləri də bu üslubda hazırlanır. Rəsmi üslubun düzgün tətbiqi idarəetmə prosesinin şəffaf və sistemli aparılmasına, sənədlərin hüquqi qüvvəsinin təmin olunmasına xidmət edir. Bu üslubun əsas rolu cəmiyyətin institusional fəaliyyətində səmərəliliyin və nizam-intizamın qorunmasıdır.

Elmi üslubun fərqləndirici cəhətləri

Elmi üslub, informasiyanın dəqiq, obyektiv və məntiqi şəkildə çatdırılmasını təmin edən yazı formasıdır. Bu üslubda əsas məqsəd mövzunun mahiyyətini, faktları və nəticələri aydın şəkildə izah etməkdir. Elmi mətnlərdə emosional və bədii ifadələrdən istifadə olunmur, əksinə, terminlərə, konkret anlayışlara və dəqiq məlumatlara üstünlük verilir. Bu xüsusiyyətlər elmi üslubun digər yazı üslublarından fərqlənməsinə səbəb olur və oxucuya təqdim olunan məlumatın etibarlılığını, elmi əsaslarını ön plana çəkir.

Elmi üslubun əsas fərqləndirici cəhətlərindən biri də, mətnin strukturunun ciddi şəkildə formalaşdırılmasıdır. Adətən giriş, əsas hissə və nəticə bölmələrindən ibarət olan bu yazı növündə, hər bir fikir ardıcıllıqla və sübutlarla izah olunur. Elmi məqalələrdə tez-tez istinadlara, mənbə göstərilməsinə və statistik məlumatlara rast gəlinir. Bu cür yanaşma elmi fikrin inkişafı və yeni biliklərin yaradılması üçün geniş imkanlar yaradır və elmin obyektivliyini qoruyur.

Müasir dövrdə üslubların inkişafı

Müasir dövrdə üslubların inkişafı, cəmiyyətin dinamik dəyişiklikləri və texnologiyanın sürətli inkişafı ilə birbaşa bağlıdır. İnformasiya texnologiyalarının yayılması, sosial şəbəkələrin və elektron medianın gündəlik həyatın ayrılmaz hissəsinə çevrilməsi yazı üslublarında da yeni meyllərin yaranmasına səbəb olmuşdur. Artıq ənənəvi yazı üslubları ilə yanaşı, daha çevik, interaktiv və qlobal auditoriyaya uyğunlaşdırılmış yeni üslub formaları meydana çıxır. Bu, müxtəlif sahələr üzrə üslubun sərhədlərinin daha da zəifləməsinə və bir-birinə təsir etməsinə gətirib çıxarır.

Digər tərəfdən, müasir dövrdə üslublar yalnız mətn formatında deyil, həm də vizual və multimedia vasitələri ilə zənginləşir. Məsələn, elmi və publisistik üslublar arasında sərhədlər bəzən qarışır, çünki məlumatlar həm yazılı, həm də vizual formada təqdim olunur. Eyni zamanda, qlobal ünsiyyətin inkişafı nəticəsində müxtəlif dillərdən və mədəniyyətlərdən olan üslub nümunələri bir-birinə təsir edir və yeni hibrid formalar yaranır. Bu proses, üslubların daha çevik, funksional və müasir tələblərə cavab verə bilən şəkildə inkişafını təmin edir.

Üslub dilin canlı və çoxşaxəli mexanizmini təşkil edən əsas anlayışlardan biridir. Cəmiyyətin və fərdin kommunikasiya ehtiyaclarına uyğun olaraq yaranan və inkişaf edən üslub növləri, dilin zənginliyini və ifadə imkanlarını daha da genişləndirir. Ədəbi, elmi, publisistik, rəsmi və danışıq üslublarının hər biri özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə fərqlənir və müxtəlif sahələrdə tətbiq olunmaqla, ünsiyyətin məqsədyönlü və ahəngdar şəkildə qurulmasına şərait yaradır. Müasir dövrdə texnologiyanın, informasiya vasitələrinin və sosial dəyişikliklərin təsiri ilə üslublar da daim yenilənir, yeni ifadə və təqdimat formaları meydana çıxır. Dilin üslub imkanlarından düzgün və məqsədəuyğun şəkildə istifadə etmək həm şəxsi ifadə azadlığını, həm də cəmiyyət daxilində qarşılıqlı anlaşmanı təmin edir. Bu baxımdan, üslubların öyrənilməsi və tətbiqi dilin tədrisində, professional fəaliyyətlərdə və gündəlik həyatımızda mühüm əhəmiyyət kəsb edir.