Azərbaycan klassik poeziyası dedikdə ilk xatırlanan simalardan biri İmadəddin Nəsimidir. Onun poetik irsi təkcə Azərbaycan deyil, bütün türk-müsəlman dünyası üçün böyük mənəvi xəzinədir. Nəsimi öz dövrünün qabaqcıl fikir adamı, dahi şairi və sufi fəlsəfəsinin ən parlaq nümayəndələrindən biri kimi tanınır. Xüsusilə onun “Sığmazam” qəzəli illərdir oxucuları heyran edir, ruhları silkələyir və insanın ilahi təbiətini, azadlığını poetik dillə ifadə edir.

İmadəddin Nəsimi: Həyatı və Yaradıcılığı

İmadəddin Nəsimi XIV-XV əsrlərdə yaşamış, türk dilinin klassik şairi, sufi və humanist fikir adamıdır. Onun dəqiq doğum və ölüm tarixi haqqında fərqli mənbələrdə müxtəlif məlumatlar mövcuddur, lakin ümumi qənaətə görə, 1369–1417-ci illər arasında yaşayıb. Nəsimi əsasən türk (Azərbaycan), fars və ərəb dillərində şeirlər yazıb. Onun poeziyası dərin sufi təsəvvüf fəlsəfəsi, insanın daxili dünyası, ruhun böyüklüyü və ilahi məhəbbət kimi mövzularla zəngindir.

Nəsimi hürufilik fəlsəfəsinin Azərbaycandakı və ümumilikdə türk-islam coğrafiyasındakı ən mühüm təmsilçilərindən biridir. O, insanı ali varlıq, ruhu isə ilahi başlanğıc kimi görürdü. Söz və fikir azadlığı, insan ləyaqəti və mənəvi böyüklük Nəsiminin şeirlərində daim ön planda dayanırdı. Öz dövründə cəsur fikirlərinə görə təqib olunmuş, böyük əzablar görmüş, lakin əyilməmiş, ruhunu heç nəyə sığdırmamışdı.

“Sığmazam” Qəzəli: Ruhun Məkan Tanımayan Azadlığı

Nəsiminin ən məşhur və dərin mənalı əsərlərindən biri “Sığmazam” rədifli qəzəlidir. Bu şeir klassik Şərq poeziyasının zirvələrində yer alır. “Sığmazam” qəzəli insan ruhunun, mənəviyyatının, ilahi başlanğıcının heç bir maddi məkan və forma ilə əhatə olunmadığını, azad, sonsuz və əbədiyyətə aid olduğunu vurğulayır.

Qəzəldə insanın bədənə, zamana, məkana və dünyəvi məhdudiyyətlərə sığmadığı bədii dildə göstərilir. Nəsimi burada insanı Allahın “gövhəri”, bədəni isə məhdud “qəfəs” kimi təsvir edir. Qəzəl sufi fəlsəfəsinin, yəni insanın Tanrıya yaxınlığının və ruhun əbədiliyinin poetik ifadəsidir.

Qəzəlin Tam Mətni

İmadəddin Nəsimi – Sığmazam Qəzəli

Sığmazam gövhəri-laməkana,
Kəsilməz nurumu varəkana.
Cahan əfqanə, mən əfqanə cahan,
Sığmazam cismə, mən canam, canam.

Dilim ahəngdir, ruhum pərişan,
Könül mülkündə kəbutərəm, məskan.
Nə bir kəs kim, məni dərdabə bilir,
Sığmazam, sığmazam bu cahana.

Olubdur mənə hər vəchilə məkan,
Yox, yox, mən bu cahana sığmazam.
Cismim gərçi bu cahan içindədir,
Sığmazam, mən bu cahana sığmazam.

Qəzəlin Bədii və Fəlsəfi Təhlili

Bu qəzəldə Nəsimi bədənin, dünyanın, məkan və zamanın insan ruhunu məhdudlaşdıra bilməyəcəyini vurğulayır. Onun “Sığmazam gövhəri-laməkana, kəsilməz nurumu varəkana” misrası ilə insan ruhunun sonsuzluğunu, nurunun heç vaxt sönmədiyini bildirir. Nəsimi ruhu sərhədsiz, insan varlığını isə ilahi başlanğıcın təzahürü kimi təqdim edir.

“Sığmazam cismə, mən canam, canam” deyərək şair öz bədəninə, fiziki məhdudiyyətlərə qarşı ruhunun azadlığını bəyan edir. Cahanın ahu-zarını, insanın fəryadını bir-birinə qovuşduran bu qəzəl həm də mistik, həm də bəşəri ideyalar daşıyır.

Qəzəlin son beytində isə Nəsimi “Olubdur mənə hər vəchilə məkan, Yox, yox, mən bu cahana sığmazam. Cismim gərçi bu cahan içindədir, Sığmazam, mən bu cahana sığmazam” misraları ilə insanın həm cismdə, həm dünyada yaşadığını, lakin onun mənəvi mahiyyətinin bu dünyaya və bədənə sığmayacaq qədər böyük olduğunu bildirir.

Nəsimi və “Sığmazam” Qəzəlinin Müasir Dəyəri

Bu qəzəl təkcə klassik poeziyanın deyil, həm də müasir insanın ruhuna, kimliyinə və azadlıq arzusuna toxunur. Bu gün də “Sığmazam” qəzəli bədii ədəbiyyatda, musiqidə, teatr və sənətdə, hətta gündəlik dildə belə istinad nöqtəsinə çevrilib. İnsan ruhunun böyüklüyü, azadlıq və mənəviyyat dəyərlərinin təbliği baxımından Nəsiminin bu əsəri həm fəlsəfi, həm də milli-mədəni dəyər kimi əvəzolunmazdır.

İmadəddin Nəsimi və onun “Sığmazam” qəzəli Azərbaycan və dünya ədəbiyyatının qızıl səhifələrindəndir. Nəsimi, insanın ali mahiyyətini, ruhunun və azadlığının sərhəd tanımadığını, əbədiyyətə aid olduğunu zaman və məkan tanımayan şeir dili ilə bəyan edib. Bu qəzəl nəsildən-nəslə ötürülərək, ruhların və düşüncələrin azadlığının, mənəvi zənginliyin ən parlaq simvoluna çevrilib. Nəsiminin mesajı bu gün də bəşəriyyət üçün aktualdır: insan heç bir qəfəsə, cismə və dünyəvi məhdudiyyətə sığmır, onun əsl varlığı azad ruhundadır.