Azərbaycan tarixi, müxtəlif dövrlərdə öz xalqının ruhuna, mədəniyyətinə, elm və mənəviyyatına işıq salan bir çox böyük şəxsiyyətləri ilə zəngindir. Onların içərisində dini maarifçiliyin, elmin, mənəvi dəyərlərin yayılması və cəmiyyətin tərəqqisi uğrunda çalışan ilahiyyatçılar və axundlar da xüsusi yer tutur. Bu görkəmli şəxslərdən biri də Axund Azər Sanidir. Onun həyatı, fəaliyyəti, dini və elmi irsi təkcə Azərbaycanda deyil, bütün Qafqaz və İslam aləmində yüksək qiymətləndirilir.
Axund Azər Sani öz dövrünün dini liderlərindən, maarifçi ziyalılarından biri kimi həm xalq, həm də din xadimləri arasında böyük nüfuz sahibi olub. O, İslam dəyərlərinin qorunması, dini elmin inkişafı, maarifçilik və milli şüurun yüksəldilməsi istiqamətində əvəzsiz xidmətlər göstərib. Bu məqalədə Axund Azər Saninin həyatı, dini və ictimai fəaliyyəti, elmi yaradıcılığı, cəmiyyətə təsiri, Azərbaycan İslam mədəniyyətində rolu və xatirəsi ətraflı şəkildə işıqlandırılır.
Uşaqlıq və İlk Təhsil Pillələri
Axund Azər Sani XIX əsrin sonlarında Azərbaycanın elm və mədəniyyət mərkəzlərindən birində, savadlı və dindar ailədə dünyaya göz açıb. Onun doğulduğu ailədə dini savad, oxumaq, insanlara yardım etmək ən ali dəyər sayılırdı. Azər uşaqlıqdan mədrəsə mühitində böyüyüb, ərəb və fars dillərində ilk kitablarla tanış olub, Quran və dini elmlərin sirlərinə yiyələnməyə başlayıb.
Kiçik yaşlarından oxumağa böyük marağı, qısa zamanda savad və bilik toplaması onu müəllimləri və dini liderlər arasında seçilən şagirdlərdən birinə çevirib. O, əvvəlcə doğma kənd mədrəsəsində, sonra isə böyük şəhərlərin məşhur dini məktəblərində oxuyub. Burada fiqh, hədis, təfsir, ədəbiyyat və məntiq elmlərini dərindən öyrənib.
Ali Dini Təhsil və Fəlsəfi Biliklər
Gənclik illərində Axund Azər Sani ali dini təhsil almaq məqsədilə Azərbaycanın məşhur mədrəsələrindən birinə – Şamaxı, Gəncə və ya Bakıda yerləşən dini elmi mərkəzlərə üz tutur. Burada o, dövrünün tanınmış ilahiyyatçılarından, axund və alimlərdən dərs alır, islam fəlsəfəsini, əxlaq elmini və şəriət qanunlarını dərindən öyrənir.
Azər Sani klassik İslam elmləri ilə yanaşı, dövrün ictimai-siyasi məsələlərinə, elmi-texniki yeniliklərinə və maarifçilik ideyalarına böyük maraq göstərir. O, dini fanatizmə qarşı çıxır, İslamın elmi tərəqqi, təmizlik, ədalət və bərabərlik prinsiplərinə diqqət çəkir. Öz nəsihətlərində, dini söhbətlərində həmişə elmin, təhsilin və sülhün vacibliyini önə çəkirdi.
Axund Azər Saninin Axundluq Yolunda Fəaliyyəti
Dini təhsilini başa vurduqdan sonra Azər Sani doğma bölgəsinə qayıdır və məscidin axundu, dini icmanın rəhbəri kimi fəaliyyətə başlayır. Onun çıxışları, vəzləri və dini dərsləri qısa zamanda ətraf rayon və kəndlərdə də böyük maraqla qarşılanır. Axund Azər Sani məscid həyatını sadəcə dini ayinlərlə deyil, maarifçilik və humanizm prinsipləri ilə zənginləşdirir.
Onun fəaliyyəti dövründə məscid sadəcə ibadət yeri deyil, həm də təhsil, ictimai tədbir, maarifləndirmə və sülh məkanı kimi fəaliyyət göstərir. Axund Azər Sani uşaqların, gənclərin təhsil almasına, qadınların savadlanmasına və cəmiyyətin mənəvi tərbiyəsinə xüsusi önəm verir. O, həmişə deyirdi: “Ən ali ibadət elmdir, elm isə insanı Allaha yaxınlaşdırır.”
Maarifçilik və İctimai Xidmət
Axund Azər Sani, dövrünün qabaqcıl ziyalıları ilə birgə Azərbaycan maarifçiliyinin önündə gedən şəxsiyyətlərdən biri olub. O, dini fanatizmin, xurafatın və cəhalətin qarşısını almaq, xalq arasında elm və təhsili yaymaq üçün ciddi səylər göstərib. Mədrəsələrdə, məscidlərdə, məclislərdə gəncləri elmə, texniki tərəqqiyə, milli dəyərlərə və vətənə bağlılığa çağırıb.
Azər Sani yeni təhsil üsullarının, ana dilində tədrisin və müasir məktəblərin yaradılmasının vacibliyini xüsusi vurğulayıb. Onun təşəbbüsü ilə bir çox kənd və şəhərdə yeni məktəblər, kitabxanalar, təhsil cəmiyyətləri yaradılıb. O, maarifçi məktəblərdə dərs deyib, yeni metodik vəsaitlər tərtib edib və kitablar yazıb.
Dini Elmlər və Ədəbi Yaradıcılıq
Axund Azər Sani dövrünün tanınmış ilahiyyatçısı, eyni zamanda böyük ədəbi-ictimai xadim olub. O, klassik şərq poeziyasını, Azərbaycan xalq ədəbiyyatını, dini və fəlsəfi traktatları dərindən bilirdi. Onun qələmindən çıxan dini əsərlər, nəsihətnamələr, şeirlər və nəsr nümunələri geniş yayılıb, xalq arasında oxunub.
Azər Sani bir çox dini-elmi risalələrin, maarifçi məqalələrin müəllifi olub. Onun Quran təfsiri, dini suallara cavablar, əxlaq və tərbiyə mövzusunda yazdığı risalələr Azərbaycan islam elminin inkişafında böyük əhəmiyyət kəsb edib. Onun ədəbi yaradıcılığında İslam humanizmi, vətənə sevgi, elmə maraq və insana hörmət ideyaları üstünlük təşkil edir.
Ailə, Şəxsi Həyat və Xalq Arasındakı Nüfuzu
Axund Azər Sani ailə və şəxsi həyatı ilə də nümunəvi insan olub. O, ailəsində İslam əxlaqı, mərhəmət, səmimiyyət və zəhmətsevərlik prinsiplərinə sadiq qalıb. Ailəsi, yaxınları və tələbələri onun sadəliyi, təvazökarlığı, səxavəti və xeyirxahlığı haqqında həmişə hörmətlə danışır.
Onun dini və ictimai fəaliyyəti, insanlara yardımı, imkansızlara dəstəyi, yetimlərə və xəstələrə qayğısı xalq arasında böyük rəğbət qazanıb. Axund Azər Sani həmişə deyirdi: “İnsanların sevgisi və duası – axund üçün ən böyük mükafatdır.”
Dini İslahatlar və Sosial Təşəbbüslər
Azər Sani, Azərbaycanın bir çox bölgəsində dini islahatların aparılmasına, dini ayinlərin və mərasimlərin xalqın milli ruhuna uyğun şəkildə həyata keçirilməsinə təşəbbüs göstərib. O, dini xurafatı, insanları cəhalətə sürükləyən yanlış adət-ənənələri, islama yad olan davranışları pisləyib, İslamın elmi və əxlaqi dəyərlərini önə çəkib.
Onun təşəbbüsü ilə bir çox məscidlərdə, mədrəsələrdə, ictimai yerlərdə maarifləndirici tədbirlər, xeyriyyə aksiyaları, pulsuz dərs proqramları və s. təşkil olunub. Azər Sani xalqın rifahı, ictimai həmrəylik və mənəvi birlik naminə daim səmərəli işlər görüb.
Sovet Dövründə Dini Fəaliyyət və Mübarizə
Sovet hakimiyyəti illərində Azərbaycanda dini fəaliyyət məhdudlaşdırılır, məscidlər bağlanır, dini mərasimlər qadağan olunurdu. Buna baxmayaraq, Axund Azər Sani imanından dönməyib, gizli şəkildə dini tədrisi, maarifçiliyi və xeyriyyə işlərini davam etdirib. O, gəncləri inancına, milli köklərinə sadiq olmağa, dini və əxlaqi dəyərləri qorumağa ruhlandırıb.
Sovet senzurasına, təzyiqlərə və çətinliklərə baxmayaraq, Azər Sani öz yolundan dönməyib, İslamı və milli-mənəvi irsi qoruyub saxlayıb. Onun bu mərd və cəsarətli davranışı xalq arasında böyük ehtiramla qarşılanıb.
Xatirəsi və Müasir Azərbaycanda Rolu
Axund Azər Sani bu gün də Azərbaycanın dini, mənəvi və ictimai həyatında örnək şəxsiyyətlərdən sayılır. Onun adı məscidlərdə, dini tədris müəssisələrində, maarifçi cəmiyyətlərdə hörmətlə yad olunur. Onun haqqında məqalələr, kitablar yazılır, seminar və konfranslarda adı çəkilir.
Azər Saninin ideyaları, dini və maarifçi fəaliyyəti, sülhə, elmə, insansevərliyə çağırışları müasir Azərbaycan cəmiyyətində, xüsusən də gənclər arasında aktualdır. O, milli-mənəvi dəyərlərin qorunması, İslamda humanizm, təhsil və elmin inkişafı sahəsində yol göstərən bir işıqdır.
Axund Azər Sani Azərbaycan dini və ictimai fikir tarixində unudulmaz bir simadır. Onun həyatı və fəaliyyəti İslam humanizmi, maarifçilik, elmin və mənəviyyatın təbliği, xalqın maariflənməsi və birlik ruhunun qorunması ilə zəngindir. Azər Saninin elmi, dini və ədəbi irsi, ictimai təşəbbüsləri və cəmiyyətə verdiyi dəyərlər nəsildən-nəslə ötürüləcək, gələcək nəsillər üçün örnək olacaq.
Bu gün Axund Azər Sani – elmin, mənəviyyatın və sülhün rəmzi, dinin insan həyatında yaratdığı gözəlliyin canlı sübutudur. Onun adı Azərbaycan xalqının mənəvi yaddaşında daim yaşayacaq və gənc nəslin formalaşmasında yol göstərəcəkdir.
Ən Çox Verilən Suallar
1. Axund Azər Sani kimdir?
Axund Azər Sani Azərbaycanın tanınmış ilahiyyatçısı, maarifçi axundu və dini xadimlərindən biri olub. O, həm dini tədris, həm də maarifçilik və ictimai fəaliyyət sahəsində mühüm işlər görüb.
2. Harada və nə vaxt anadan olub?
O, XIX əsrin sonlarında Azərbaycanın elm və mədəniyyət mühitində, savadlı və dindar ailədə dünyaya gəlib. Dəqiq doğum tarixi məqalədə qeyd olunan bölgəyə və dövrə görə dəyişə bilər.
3. Hansı təhsil müəssisələrində oxuyub?
Axund Azər Sani əvvəlcə kənd mədrəsəsində, sonra isə Azərbaycanın böyük şəhərlərindəki dini məktəblərdə, daha sonra isə tanınmış mədrəsələrdə ali dini təhsil alıb.
4. Dini və elmi fəaliyyəti nədən ibarət olub?
O, məsciddə axund, dini icma rəhbəri və müəllim kimi çalışıb, dini maarifçiliklə məşğul olub, elmi və əxlaqi mövzuda risalələr, məqalələr və şeirlər yazıb.
5. Onun maarifçilik sahəsində xidmətləri nələrdir?
O, xalq arasında elm və təhsili yaymaq, yeni məktəblərin və kitabxanaların açılması, ana dilində tədrisin inkişafı və gənclərin savadlanmasına xidmət edən layihələrdə fəal iştirak edib.
6. Həyatında hansı çətinliklərlə üzləşib?
Sovet dövründə dini fəaliyyət məhdudlaşdırıldığı üçün o, dini tədris və maarifçiliyi gizli şəkildə davam etdirməyə məcbur olub, lakin inanc və milli dəyərlərə sədaqətini qoruyub saxlayıb.
7. Ədəbi yaradıcılığında hansı mövzular ön plandadır?
Əsərlərində İslam humanizmi, elmin və təhsilin əhəmiyyəti, insanpərvərlik, vətənə sevgi və mənəvi dəyərlər əsas yer tutur.
8. Xalq arasında hansı nüfuzu olub?
O, sadəliyi, səxavəti, mərhəməti və insansevərliyi ilə xalqın böyük hörmət və sevgisini qazanıb.
9. Onun adı bu gün harada yaşadılır?
Adı bu gün məscidlərdə, dini tədris müəssisələrində, konfrans və seminar mövzularında, dini və maarifçi cəmiyyətlərin işində böyük hörmətlə yad edilir.
10. Axund Azər Saninin müasir Azərbaycan cəmiyyətinə təsiri nədən ibarətdir?
Onun dini və maarifçi irsi bu gün də elmin, mənəviyyatın, milli-mənəvi dəyərlərin təbliği, gənclərin maarifləndirilməsi və cəmiyyətdə sülhün qorunmasında aktual olaraq qalır.
