Ət: Qida, Faydaları

Ət insan qidalanmasında ən qədim və əsas qida məhsullarından biridir. Min illərdir insanlar heyvanların əti ilə həm zülal ehtiyaclarını qarşılamış, həm də kulinariya mədəniyyətlərinin formalaşmasına töhfə vermişlər. Ətin təkcə ləzzətinə görə deyil, həm də qida dəyərinə görə geniş istehlak olunduğu məlumdur. Müxtəlif heyvan növlərindən əldə olunan ət növləri – mal əti, qoyun əti, toyuq əti, donuz əti, ördək və digər quş əti növləri fərqli bişirmə üsulları və mədəni yanaşmalarla dünya mətbəxlərinə zənginlik qatır.

Ət, yalnız qidalanma vasitəsi deyil, həm də sosial və iqtisadi baxımdan əhəmiyyətli bir məhsuldur. Hər bir ölkənin özünəməxsus ət istehsalı, istehlakı və satışı qaydaları var. Azərbaycanda da ət həm ənənəvi mətbəxin əsas dayağı, həm də kənd təsərrüfatının mühüm sahələrindən biridir. Bu yazıda ətin növləri, tərkibi, sağlamlıqla əlaqəsi, saxlanması, halallıq aspektləri, təhlükələri və sənaye istehsalı daxil olmaqla geniş aspektlərdən bəhs ediləcəkdir.

Ət nədir və necə əldə olunur?

Ət, insan və digər canlılar tərəfindən qida kimi istifadə edilən heyvan əzələ toxumalarıdır. Əsasən mal-qara, qoyun, keçi, toyuq, hinduşka, ördək kimi ev heyvanlarının, bəzi hallarda isə vəhşi heyvanların əti insan istehlakı üçün hazırlanır. Ət, heyvan kəsildikdən sonra müxtəlif mərhələlərdən keçərək emal edilir, təmizlənir, soyudulur və satılır.

Ət əldə etmək üçün tətbiq edilən metodlar ölkənin dini, mədəni və gigiyenik qaydalarına uyğun olur. Məsələn, Azərbaycanda əsasən İslam qaydalarına uyğun – halal kəsim tətbiq edilir. Bu həm dini, həm də gigiyenik baxımdan vacib sayılır.

Ətin növləri və fərqləndirici xüsusiyyətləri

Ətin növləri heyvanın cinsinə, yaşına, bəslənmə formasına və kəsilmə metoduna görə dəyişir. Əsas ət növlərinə aşağıdakılar daxildir:

• Mal əti – qırmızı ətlər arasında ən geniş yayılmış növdür. Zülal baxımından zəngindir, lakin yağ nisbəti və xolesterin səviyyəsi yüksək ola bilər.
• Qoyun əti – yağlılığına görə zəngin və aromatikdir. Azərbaycanın bölgə mətbəxlərində xüsusilə məşhurdur.
• Toyuq əti – daha yüngül və az yağlı ət növü kimi tanınır. Bişirməsi asan və hər yaş qrupuna uyğundur.
• Donuz əti – Azərbaycanda dini səbəblərə görə nadir hallarda istehlak olunur.
• Balıq və digər dəniz məhsulları – texniki olaraq ət hesab edilməsə də, heyvani zülal mənbəyidir.
• Quş əti (hinduşka, ördək və s.) – ləzzətli, lakin bəzi növləri yağlı ola bilər.

Hər bir ət növü fərqli tərkibə, bişirmə texnikasına və dad xüsusiyyətlərinə malikdir.

Ətin kimyəvi tərkibi və qida dəyəri

Ət, insan orqanizmi üçün zəruri olan bir çox maddəni özündə birləşdirir. Bu maddələr aşağıdakılardır:

• Zülallar – əsasən əzələ toxumasından ibarət olan ət, yüksək keyfiyyətli zülal mənbəyidir.
• B12 vitamini – heyvani məhsullarda mövcud olan bu vitamin sinir sistemi üçün vacibdir.
• Dəmir və sink – xüsusilə mal və qoyun ətində bol olur, qansızlığın qarşısını alır.
• Yağlar – enerji mənbəyi olmaqla yanaşı, bəzən sağlamlıq üçün risk faktoru da ola bilər.
• Amin turşuları – bədəndə sintez olunmayan, yalnız qida vasitəsilə alınan vacib maddələrdir.

Ətin bişirilmə və saxlanma üsulu bu dəyərlərə təsir edə bilər. Uzun müddət qızardılmış və ya duzlu ət məhsulları bəzi faydalı maddələri itirə və ya zərərli komponentlər əmələ gətirə bilər.

Ətin sağlamlığa təsiri

Ət düzgün və ölçülü şəkildə istehlak edildikdə bir çox sağlamlıq faydaları təmin edə bilər. Lakin həddindən artıq və ya emal olunmuş ət məhsullarının istehlakı sağlamlıq risklərini artırır.

Faydaları:

• Əzələ və toxuma inkişafını dəstəkləyir.
• İmmunitet sistemini gücləndirir.
• Enerji ehtiyaclarını qarşılayır.
• Hamiləlik və uşaq inkişafı dövründə faydalıdır.

Zərərləri:

• Qırmızı ətin həddindən artıq istehlakı xolesterini artıra və ürək-damar xəstəliklərinə səbəb ola bilər.
• Emal olunmuş ətlər (kolbasa, sosiska və s.) kanserogen maddələr ehtiva edə bilər.
• Qızardılmış ət yüksək temperaturda kanserogen birləşmələr yarada bilər.

Ətin düzgün saxlanması və soyudulması

Ətin saxlanma şəraiti onun keyfiyyətinə, dadına və sağlamlığa təsirinə birbaşa təsir edir. Təzə ət qısa müddət ərzində istifadə olunmalıdır. Əgər dərhal istifadə olunmayacaqsa, aşağı temperaturda soyudulmalı və ya dondurulmalıdır.

Əsas qaydalar:

• Təzə ət 0-4 °C arasında soyuducuda 3-5 gün saxlanmalıdır.
• Dondurulmuş ət -18 °C temperaturda 6-12 ay arası saxlanıla bilər.
• Əti digər məhsullardan ayrı saxlamaq, çarpaz çirklənmənin qarşısını alır.

Ətin halal olması və dini aspektləri

Azərbaycanda əhalinin əksəriyyəti müsəlman olduğuna görə ətin halal olması xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Halal ət dedikdə, İslam qaydalarına uyğun şəkildə kəsilmiş heyvan əti başa düşülür.

Halal kəsim zamanı:

• Heyvan sağ və sağlam olmalıdır.
• Kəsim İslam qaydalarına uyğun dua ilə aparılmalıdır.
• Qan tam şəkildə axıdılmalıdır.
• Qeyri-halal heyvanların (məsələn, donuz) əti haram sayılır.

Halal sertifikatlaşdırma sistemi bir çox ölkədə tətbiq olunur və bu istehlakçının seçimində mühüm meyardır.

Ət sənayesi və kənd təsərrüfatında əhəmiyyəti

Ət istehsalı, emalı və satışı dünya miqyasında milyardlarla dollar dəyərində olan bir sektordur. Azərbaycanda da ətçilik kənd təsərrüfatının əsas sahələrindən biridir. Mal-qara, qoyun və toyuq fermaları bölgələrdə iqtisadi inkişafın əsas motorlarından hesab olunur.

Ət sənayesində aşağıdakı sahələr fəaliyyət göstərir:

• Heyvandarlıq
• Kəsimxanalar
• Ət emalı müəssisələri
• Satış və logistika sistemləri

Sənaye səviyyəsində ət istehsalında gigiyena və qida təhlükəsizliyi ciddi nəzarətdə saxlanılır.

Ətin qiymətləri və bazar dinamikası

Ətin qiyməti bir çox faktordan asılı olaraq dəyişir: heyvanın növü, çəkisi, yem xərcləri, logistik dəyər və mövsüm amilləri qiymətə təsir edən əsas elementlərdəndir. Azərbaycanda son illərdə ət qiymətləri müəyyən dalğalanmalarla müşahidə olunur. Əsasən bayram ərəfəsində və qış aylarında qiymət artımı baş verir.

Ət alarkən nələrə diqqət edilməlidir?

Təzə və sağlam ət almaq üçün istehlakçılar aşağıdakı meyarlara diqqət yetirməlidir:

• Ətin rəngi təbii olmalıdır – mal əti parlaq qırmızı, toyuq əti açıq çəhrayı olur.
• İyi pis və ya turş olmamalıdır.
• Üzərində yapışqanlıq və ya selik olmamalıdır.
• Rəsmi satış məntəqələrindən alınmalıdır – şəhadətnamə və möhürlü satış nöqtələri üstünlük təşkil edir

Ət, insan orqanizmi üçün vacib olan əsas qida məhsullarından biridir. Onun düzgün istehsalı, saxlanması və istifadəsi sağlam həyatın təməl şərtlərindən biri sayılır. Ət, həm zülal ehtiyacını qarşılayır, həm kulinariya mədəniyyətimizi zənginləşdirir, həm də kənd təsərrüfatı və iqtisadiyyat üçün ciddi önəm daşıyır. Sağlam və halal ət istehlakı, həm fərdi sağlamlığın qorunmasına, həm də ümumi qida təhlükəsizliyinin təmin edilməsinə kömək edir.

Ən Çox Verilən Suallar