İnsanlıq tarixi boyu müqəddəslər, qutsal varlıqlar və fövqəltəbii gücə sahib insanlar haqqında miflər, rəvayətlər, əfsanələr yaranıb. Türk dünyasında bu fenomenlərin ən təsiredici formalarından biri də “ərən” anlayışıdır. Ərənlər qədim türk inancı, sufi ənənəsi və xalq yaddaşında zamanla formalaşmış, həm zahid, həm qəhrəman, həm də ruhani varlıq kimi qəbul edilmişdir. Onlar adətən yalnız təbiətə yaxın yaşayan, yüksək mənəviyyata malik, xalqın duası ilə köməyə gələn, mistik güclərlə təchiz olunmuş insanlar kimi təsvir olunur. Ərən anlayışı bir çox xalqın mədəniyyətində müqayisəli şəkildə mövcuddur, lakin türk dünyasında bu anlayış daha da zənginləşərək folklor, mifologiya, ədəbiyyat və dini ənənələrdə öz yerini tapmışdır.
Azərbaycan mədəniyyətində də ərənlər haqqında zəngin rəvayətlər, ifadələr, dualar, söz birləşmələri mövcuddur. Onlar bəzən xalq qəhrəmanı kimi təqdim olunur, bəzən dağlarda yaşayan müqəddəs varlıq, bəzən də duaları yerə düşməyən sufi şəxsiyyətləri kimi yaddaşlarda yaşadılır. Ərənlərin kim olduğu, hansı xüsusiyyətləri daşıdığı, onların mənşəyi və dini təməli ilə bağlı suallar yüzillərdir soruşulur.
Ərən nədir? Ərən kimdir?
Ərən sözü türk dillərində “ər” kökündən yaranıb və “igid”, “cəsur insan”, “mənəviyyat sahibi” anlamlarını verir. Ərən, sadəcə döyüşçü deyil, həm də ruhani və mənəvi dərinliyi olan şəxsdir. Bəzən sufi təriqətinə bağlı, dünyadan əlini çəkmiş zahid, bəzən dağlarda yaşayan gizli qəhrəman, bəzən də xalqın dua ilə çağırdığı müqəddəs varlıq kimi təqdim olunur.
Ərənlər fövqəltəbii güclərə malik olur, müxtəlif zaman və məkanlarda eyni anda peyda ola bilirlər, xəstələri sağaldır, dualarla yağış yağdırır, təbiət hadisələrinə təsir edə bilir və xalqı qoruyurlar. Onların zahirən adi insanlar kimi görünməsinə baxmayaraq, daxilən ilahi nura sahib olduqları düşünülür.
Ərən mənası və terminoloji əsasları
Ərən sözü “ər” (igid kişi) və “ən” (olmuş, yetkin) sözlərinin birləşməsindən yaranır. Bu isə “tam formalaşmış igid”, “kamillik zirvəsinə çatmış ruh” anlamı daşıyır. Terminoloji baxımdan ərənlər bəzən “evliya”, “abdal”, “pir”, “yatır”, “derviş” anlayışlarına bənzədilsə də, onlar arasında fərqli xüsusiyyətlər var.
Ərənlər yalnız dini baxımdan deyil, həm də mədəni və sosial aspektlərdən dəyərləndirilən şəxsiyyətlərdir. Onlar həm cəmiyyətin yaddaşında, həm də şəxsi dualarda, inanc sistemlərində yaşamaqda davam edirlər.
Alp ərən nə deməkdir?
“Alp ərən” ifadəsi türk mifologiyasında və dastanlarında tez-tez rast gəlinən bir anlayışdır. “Alp” sözü qəhrəman, igid döyüşçü mənasını verir. Alp ərən isə həm döyüş qabiliyyətinə malik, həm də ruhani dərəcədə kamil şəxsə deyilir. Yəni o, həm fiziki cəhətdən güclü, həm də mənəvi cəhətdən saf və ilahi gücə bağlı şəxsdir.
Bu tip obrazlara “Dədə Qorqud”, “Manas”, “Ərzurumlu Emrah” kimi dastanlarda rast gəlmək mümkündür. Alp ərənlər adətən at belində, qılınc və dua ilə düşmənə qarşı mübarizə aparan, xalqın mənəvi simvoluna çevrilmiş qəhrəmanlardır.
Ərənlərin xüsusiyyətləri
Ərənlər adi insanlardan fərqli olaraq, xüsusi xarakterik xüsusiyyətlərə malik olurlar. Onlar:
- Fiziki məkan və zamandan asılı olmayaraq hər yerdə peyda ola bilirlər.
- Xəstələri sağalda, yağış yağdıra, dua ilə təbiət hadisələrini dəyişə bilirlər.
- Odda yanmazlar, zəhər onlara təsir etməz.
- Onlar bəzən görünməz olurlar, bəzən isə müxtəlif formalarda təcəlli edirlər.
- Yeməyə, geyimə, mal-mülkə ehtiyacları yoxdur və təvazökar həyat tərzi keçirirlər.
- Təbiətlə və canlılarla xüsusi ünsiyyət bacarığına sahibdirlər.
Bu xüsusiyyətlər onları həm mifoloji, həm də mistik dəyərlərlə zənginləşdirir.
Ərənlər kimlərdir?
Ərənlər bəzən real həyatda yaşamış sufi alimləri, dərvişlər, zahidlər olmuş, sonra isə xalq arasında müqəddəsləşdirilmiş insanlardır. Onlar bəzən tanınmış tarix şəxsiyyətləri ilə də eyniləşdirilir: məsələn, Hacı Bəkr, Dədə Qorqud, Həzrət Əli ilə bağlı yaradılan rəvayətlərdə onların “ərənlik” xüsusiyyətləri vurğulanır.
Həmçinin, ərənlər dağlarda, mağaralarda, kənarlaşdırılmış məkanda yaşayan, adları bilinməyən, lakin dualarla çağırıldıqda kömək edən müqəddəs varlıqlardır. Onlar xalqın çətin günündə, xəstəlikdə, qıtlıqda, müharibədə köməyə çatırlar.
Ərənlə abdal fərqi
Abdal da sufi ənənəsində ilahi eşqə çatmış, dünyadan əlini üzmüş zahid insandır. Lakin abdal daha çox təriqətə aid dini bir statusdur, ərən isə daha çox xalq inancı ilə bağlı obrazdır. Abdal daha çox dinin içində, şəriətlə bağlıdırsa, ərənlərin dini mənbəyə bağlılığı daha az ola bilər. Ərənlər həm də mistikdir, daha çox təbiətlə iç-içə təsvir olunur.
Ərən və yatır anlayışı
Yatırlar türbələrdə dəfn edilmiş müqəddəs şəxslərdir. İnsanlar onların qəbrini ziyarət edir, dua edir, niyyət diləyir. Ərən isə yatır olmaqdan fərqli olaraq, daha çox yaşayan və ya ruhən aktiv olan varlıq kimi qavranılır. Yəni yatırlar daha çox “ölü” müqəddəslərdir, ərənlər isə ruhən yaşayan, aktiv və köməkçi varlıqlardır.
Ərən türk mifologiyasında
Ərən obrazı türk mifologiyasında dağ, su, təbiət ruhları ilə bağlıdır. Onlar bəzən “göy varlıqlar”, “qoruyucu ruhlar” kimi təsvir olunur. Dağ başında yaşayan, xalqın qoruyucusu olan varlıqlar məhz ərənlərlə assosiasiya olunur. Onlar qartala çevrilə bilər, göydən yerə enər, bəzən də insan libasında peyda olarlar. Mifoloji rəvayətlərdə ərənlər bəzən su pəriləri ilə, bəzən isə “Oğuz boylarının qoruyucusu” kimi təqdim olunur.
Ərən folklorda
Azərbaycan və ümumtürk folklorunda ərən anlayışı geniş yer tutur. “Dədə Qorqud” dastanında Qazan xan, Basat, Qorqud ata kimi obrazlarda həm alp, həm də ərən xarakterləri birləşir. Xalq nağıllarında isə dağda yaşayan nurani qoca, uzaqdan köməyə gələn atlı, göydən enən müdrik qoca kimi obrazlar ərənlərin folklordakı əksidir.
Ərən ruhani varlıqdırmı?
Ərənlər fiziki varlıq olaraq təqdim olunsa da, əslində onların ruhani yönləri daha önəmlidir. Onlar bəzən gözə görünmür, bəzən isə xəyali formada təsvir edilir. İslam inancı ilə də üst-üstə düşən bu məqam, ərənlərin peyğəmbər övladları və ya evliyalardan biri olduğu inancını yaradır.
Alp ərən və qəhrəmanlıq
Alp ərənlər həm fiziki döyüşçü, həm də mənəvi qəhrəmandır. Onlar düşmənə qarşı həm qılınc, həm də dua ilə mübarizə aparırlar. Alp ərənlər qorxmaz, şücaətli və ilahi dəstəyə malik olurlar. Bu anlayış xalqın ideal qəhrəman modelini formalaşdırır.
Ərən haqqında video və kitablar
“Ərən kimdir? Niyə ərən deyirik?” adlı video YouTube platformasında yayımlanıb və geniş marağa səbəb olub. Eləcə də, Türkoloji ədəbiyyatda, xüsusən sufiliklə bağlı yazılarda ərən anlayışı geniş şəkildə şərh olunur. “Türk Xalq İnanc Sistemində Ərənlər”, “Sufi Əfsanələri”, “Ərənlər və Pirlik İnancı” kimi əsərlər bu sahədə əsas mənbələrdir.
Ərənlə bağlı inanclar və deyimlər
Xalq arasında “ərənin duası yerə düşməz”, “ərənin əlindən su içmək” kimi deyimlər geniş yayılıb. Bu ifadələr ərənlərin müqəddəs, təmiz və duaları qəbul olunan varlıq olduğuna işarə edir. Onların adı keçdikdə insanlar hörmətlə baş əyir, niyyət tuturlar.
Ərənlər harada yaşayır?
Ərənlər haqqında inanca görə, onlar dağlarda, qutsal mağaralarda, meşə içlərində yaşayırlar. Onların yaşadığı yerlər təmiz, sakit, ruhani dəyərlərlə dolu məkanlardır. Bu məkanlar tez-tez ziyarət edilir və müqəddəs sayılır.
Ərənlər haqda miflər və xalq yaddaşı
Xalq arasında yüzlərlə ərənlə bağlı rəvayət dolaşır. Onların bir gecədə göydən enməsi, qırx mərtəbəli dağa qalxması, bir damla su ilə quraqlığı aradan qaldırması kimi miflər bu gün də danışılır. Bu miflər xalqın inanc sistemini formalaşdırır.
Ərən ruhani gücə sahibdir
Ərənlər dua ilə yağış yağdırar, dağda yol göstərər, itmişləri tapar. Onların bu ruhani gücləri xalq tərəfindən qəbul edilir və hörmətlə qarşılanır. Onların olduğu yerə pislik yaxın düşməz.
Ərən və sufi ənənəsi
Sufi təriqətlərində ərənlər bəzən şeyx, mürşid kimi qəbul edilir. Onlar ilahi eşqə qovuşmuş, dünyadan əlini çəkmiş, Allaha yaxın şəxslərdir. Ərən sufilikdə “haqqa qovuşmuş” varlıqdır.
Ərən anlayışı İslamda
İslamda ərən anlayışı bəzən evliya, bəzən də zahid terminləri ilə üst-üstə düşür. Onlar duaları qəbul olunan, dini həyat tərzi keçirən şəxslər kimi tanınır. Lakin ərənlərin bir çox xüsusiyyəti İslamdan əvvəlki inanc qatlarından gəlir.
Ərənlər və dualar, möcüzələr
Ərənlər haqqında rəvayətlərdə onların dua ilə möcüzə yaratdığı tez-tez vurğulanır. Xalq arasında onlar üçün yazılmış dualar, niyyətlər, mərasimlər hələ də yaşamaqdadır.
Ərən anlayışı türk mədəniyyətində və Azərbaycan xalq yaddaşında həm dini, həm mənəvi, həm də mifoloji qatların kəsişməsində duran çoxqatlı bir anlayışdır. Onlar sadəcə zahid və ya döyüşçü deyil, həm də xalqın qoruyucusu, mənəvi dayağı və dua ünvanıdır. Ərən obrazı həm yazılı ədəbiyyatda, həm şifahi ənənədə, həm də gündəlik dildə yaşamaqdadır. Müasir dövrdə bu anlayış folklorşünaslar, teoloqlar və tarixçilər üçün də geniş tədqiqat mövzusuna çevrilmişdir. Ərənlər möcüzəvi gücə sahib, səmavi dəstəkli və xalqın mənəviyyatında mühüm yer tutan şəxsiyyətlərdir.
Ən çox verilən suallar
Ərən türk dillərində “igid”, “ruhani”, “kamil insan” mənasını verir. Fiziki və mənəvi gücə sahib şəxsiyyətləri ifadə edir.
Ərənlər haqqında rəvayətlər mifoloji və dini inanca əsaslanır. Tarixdə zahid və sufi şəxsiyyətlər ərən kimi qəbul olunmuşdur.
Abdal dini təriqət sisteminə bağlıdır, ərən isə daha çox xalq inancı ilə bağlı mistik obrazdır.
Ərənlər dua ilə möcüzələr göstərən, yağış yağdıran, xəstə sağaldan müqəddəs varlıqlar kimi qəbul olunur.
İnanca görə, ərənlər dağlarda, mağaralarda, təbiətə yaxın yerlərdə yaşayır və sakit həyat sürürlər.
Ərənlər duaları qəbul olunan, fövqəltəbii gücə malik ruhani varlıqlar hesab olunur.
Alp ərən həm fiziki, həm mənəvi qəhrəmandır. Həm döyüşçü, həm də ruhani şəxsiyyət kimi təsvir olunur.
İslamda ərən anlayışı evliya və sufilərlə əlaqələndirilir. Onlar Allahın yaxın bəndələri sayılır.
Türkoloji və sufilik sahəsində bir çox tədqiqat kitabı ərən anlayışını izah edir. Misal üçün, “Türk Xalq İnancı və Ərənlər”.
Bəli, inanca görə ərənlər dua və ilahi dəstək vasitəsilə möcüzə göstərə bilər.
