Əzələ: Növləri, Anatomiya

İnsan orqanizminin ən mühüm hissələrindən biri olan əzələ sistemi, təkcə hərəkət etməyimiz üçün deyil, həyatımızın hər anında baş verən fizioloji proseslər üçün də vacib rol oynayır. Əzələlər təkcə bədənimizi hərəkətə gətirmir, eyni zamanda daxili orqanların işində, bədən temperaturunun tənzimlənməsində, maddələr mübadiləsində və immun sisteminin dəstəklənməsində əvəzsiz funksiyalar yerinə yetirir. Əzələ anlayışı sadə görünsə də, onun anatomiyası, quruluşu, funksiyası və sağlamlığı son dərəcə kompleks və maraqlıdır. Bu məqalədə əzələlərin nə olduğu, növləri, funksiyaları, xəstəlikləri, bərpa yolları, idmanla əlaqəsi və əzələlərin sağlam qalması üçün vacib tövsiyələr haqqında geniş məlumat veriləcək.

Əzələ nədir?

Əzələ, xüsusi liflərdən ibarət olan və büzülmə qabiliyyəti ilə seçilən toxumadır. Əzələlər sinir sistemi vasitəsilə idarə olunur və hərəkət funksiyasını həyata keçirirlər. Əzələlərin əsas xüsusiyyəti onların yığılması (büzülməsi) və boşalması nəticəsində güc və hərəkət yaratmaq qabiliyyətidir. İnsan bədənində 600-dən çox əzələ növü mövcuddur və bunlar bədən çəkisinin təxminən 40 faizini təşkil edir.

Əzələ sistemi necə işləyir?

Əzələ sistemi sinir sistemi ilə birgə çalışır. Beyindən gələn impulslar əzələlərə ötürülür və bu impulslar nəticəsində əzələ lifləri büzülərək hərəkət yaradır. Bu prosesdə ən vacib rol oynayan maddələrdən biri kalsiumdur. Əzələlərin işləməsi üçün enerji lazım olur və bu enerji adenozin trifosfat (ATP) adlı molekullarla təmin edilir. Əgər bu enerji ehtiyatı tükənərsə, əzələlər yorulur və büzülmə qabiliyyəti azalır.

Əzələlərin növləri

İnsan bədənində üç əsas əzələ növü vardır:

1. Skelet əzələləri – İradəmizlə idarə olunur və bədənin hərəkətinə cavabdehdir.
2. Ürək əzələsi – Yalnız ürəkdə yerləşir və avtomatik olaraq fəaliyyət göstərir.
3. Düz əzələlər – Daxili orqanların divarlarında yerləşir (mədə, bağırsaq, qan damarları və s.) və iradəmizdən asılı olmayaraq işləyir.

Bu əzələ növləri struktur və funksional baxımdan bir-birindən fərqlənir.

Əzələlərin funksiyaları

Əzələlər bədəndə bir çox funksiyanı yerinə yetirir:

• Hərəkət: Ən əsas funksiyasıdır. Skelet əzələləri sümüklərlə birgə işləyərək istənilən istiqamətdə hərəkət etməyə imkan yaradır.
• Duruşun qorunması: Əzələlər bədənin düz vəziyyətdə qalmasını təmin edir.
• Bədən temperaturunun tənzimlənməsi: Əzələ fəaliyyət zamanı istilik yaradır və bu, bədən istiliyini tənzimləyir.
• Qan dövranının dəstəklənməsi: Xüsusilə düz və ürək əzələləri bu funksiyada mühüm rol oynayır.
• Orqanların qorunması: Əzələlər daxili orqanların üzərində yerləşərək onları zərbələrdən qoruyur.

Əzələ xəstəlikləri

Əzələ sistemi ilə bağlı müxtəlif xəstəliklər mövcuddur. Bəzi məşhur əzələ xəstəliklərinə aşağıdakılar aiddir:

• Miopatiya – Əzələ liflərinin zəifləməsi ilə müşahidə olunan genetik və ya autoimmun mənşəli xəstəlik.
• Distrofiya – Əzələ hüceyrələrinin tədricən məhv olması və əzələlərin funksiyasının itməsi ilə xarakterizə olunur.
• Fibromialgiya – Bütün bədəndə yayılmış əzələ ağrıları və yorğunluqla müşayiət olunan sindrom.
• Əzələ spazmları və kramp – Qısa müddətli, qeyri-iradi əzələ büzülmələri.

Bu xəstəliklərin çoxu genetik, hormonal və ya həyat tərzi ilə bağlıdır.

Əzələlərin bərpası və gücləndirilməsi

Əzələlərin sağlam qalması üçün onların mütəmadi olaraq fəaliyyət göstərməsi və düzgün şəkildə bərpa olunması vacibdir. Əzələ bərpası üçün əsas addımlar bunlardır:

• Düzgün qidalanma – Zülal, amin turşuları, B qrupu vitaminləri əzələ bərpası üçün vacibdir.
• Yuxu və istirahət – Yuxu zamanı bədən anabolik (yeniləyici) rejimə keçir və əzələlər yenidən qurulur.
• İdman sonrası masaj və istirahət – Əzələ yorğunluğunu azaldır.
• Stretching (dartınma) məşqləri – Əzələlərin elastikliyini qoruyur və zədələnmənin qarşısını alır.

Əzələ və idman

İdmanla məşğul olmaq əzələlərin həm ölçü baxımından inkişaf etməsini, həm də güclənməsini təmin edir. Xüsusilə ağırlıq qaldırma, kardio və dözümlülük məşqləri əzələlərin müxtəlif növlərinə təsir edir. Həmçinin, idman əzələ yaddaşını gücləndirir və bədənin ümumi çevikliyini artırır. Ancaq düzgün olmayan məşqlər və artıq yüklənmə əzələlərdə zədələnməyə səbəb ola bilər.

Əzələ ağrıları

Əzələ ağrıları çox zaman fiziki yüklənmədən sonra ortaya çıxır. Bu vəziyyətə tibbi dildə “DOMS” (Delayed Onset Muscle Soreness) deyilir. Bunun səbəbi əzələ liflərində kiçik cırıqların əmələ gəlməsi və bədənin bu zədələri bərpa etmək üçün iltihabi reaksiya verməsidir. Bu ağrılar adətən bir neçə gün ərzində keçib gedir, lakin davamlı ağrılar varsa, bu, xəstəlik əlaməti ola bilər.

Əzələ anatomiyası

Əzələlərin quruluşu mikroskopik səviyyədə olduqca mürəkkəbdir. Əzələ hüceyrələri (lifləri) miofibril adlanan strukturlardan ibarətdir. Bu miofibrillərdə aktivin və miozin adlı zülallar vardır və onların qarşılıqlı təsiri nəticəsində əzələ büzülməsi baş verir. Əzələlər ətrafı birləşdirici toxuma (fascia) ilə örtülür və sinirlər, damarlar tərəfindən qidalanır.

Əzələ sağlamlığı üçün qidalanma

Əzələlərin inkişafı və sağlam qalması üçün qidalanma mühüm rol oynayır. Əsas tövsiyələr bunlardır:

• Zülalla zəngin qidalar (toyuq, balıq, yumurta, paxlalılar)
• Kompleks karbohidratlar (düyü, yulaf, çörək)
• Yaxşı yağlar (zeytun yağı, avokado, qoz)
• Vitamin və minerallar (maqnezium, kalium, D vitamini)
• Kifayət qədər su içmək – Əzələ funksiyasının normallığı üçün vacibdir.

Əzələ sistemi sadəcə bədənimizi hərəkətə gətirən bir mexanizm deyil, həm də həyat funksiyalarımızın davamlılığında iştirak edən əsas sistemlərdən biridir. Onun sağlam saxlanılması və inkişaf etdirilməsi üçün düzgün hərəkət, balanslı qidalanma və stressiz həyat tərzi əsas şərtlərdir. Əzələlər fiziki gücün, dayanıqlığın və sağlamlığın təməlidir. Bu baxımdan hər bir insan əzələlərinin fəaliyyətini, strukturunu və ehtiyaclarını anlamalı, sağlam bədənə sahib olmaq üçün bu sistemi düzgün şəkildə qorumalıdır.