İnsan həyatının bütün mərhələlərində müşahidə, dərk və ifadə bacarığı əsas rol oynayır. Bu bacarıqların mərkəzində duran anlayışlardan biri də “əks etdirmək”dir. Əks etdirmə təkcə fiziki hadisələrin deyil, həm də düşüncələrin, hisslərin, mədəniyyətin, sənətin və sosial münasibətlərin müxtəlif formalarda təzahürüdür. Hər bir fərd öz daxilində yaşadığı təcrübələri, müşahidə etdiyi reallığı və ya hiss etdiyi duyğuları əks etdirmə yolu ilə ifadə edir – bu, bəzən bir rəsm əsərində, bəzən yazılı bir mətndə, bəzən isə davranışlarda ortaya çıxır.
Əks etdirmənin ümumi mənası
Əks etdirmək ifadəsi, ümumilikdə, bir obyektin, fikrin, hissin və ya hadisənin başqa bir müstəvidə və ya formada təkrarlanması, əks olunması anlamına gəlir. Bu, güzgüdə insanın özünü görməsi qədər sadə fiziki hadisə ola bilər, həmçinin şairin bir hadisədən ilham alaraq yaratdığı poetik əsər də əks etdirmənin başqa bir formasıdır. Azərbaycan dilində bu ifadə həm real hadisələrin təsvirində, həm də bədii və metaforik mənalarda geniş istifadə olunur. Əks etdirmə hər zaman passiv bir proses deyil; əksinə, bu, insanın aktiv düşünmə, analiz etmə və təhlil etmə fəaliyyətinin bir nəticəsidir.
Fəlsəfi baxımdan əks etdirmə
Əks etdirmə anlayışı fəlsəfədə xüsusilə materialist və idealist cərəyanlar çərçivəsində geniş şəkildə müzakirə olunub. Materialist fəlsəfə baxımından əks etdirmə obyektiv aləmin insan şüurunda, qavrayışında və biliklərində təzahürüdür. Yəni insan beyni xarici aləmdə baş verən prosesləri, hadisələri və obyektləri müəyyən formaya salaraq yadda saxlayır və onlara uyğun fəaliyyət göstərir.
İdealist fəlsəfə isə əks etdirməni daha çox subyektiv şüurun, ideyaların və mənəvi aləmin bir növ təzahürü kimi qiymətləndirir. Burada obyektiv reallıqdan çox, insanın iç dünyası və düşüncə prosesləri ön plandadır. Hər iki yanaşmada əks etdirmənin insan və dünya arasında olan əlaqəni izah etmək baxımından əhəmiyyətli olduğu vurğulanır.
Əks etdirmə və psixologiya
Psixologiyada əks etdirmə termini daha çox insanın daxili hiss və düşüncələrinin ifadəsi, özü və başqaları barədə apardığı düşüncə prosesi ilə əlaqələndirilir. İnsan davranışlarının və reaksiyalarının bir çoxu onun yaşadığı təcrübələri əks etdirməsinin nəticəsidir. Məsələn, travmatik bir hadisə yaşamış şəxsin sonrakı münasibətlərində ehtiyatlı davranması həmin hadisənin şüuraltı əksinin ifadəsidir.
Psixoloqlar “ayna neyronları” dedikdə başqasının hiss və hərəkətlərini müşahidə edərək beyin səviyyəsində həmin hissləri özündə təkrarlamağı nəzərdə tuturlar. Bu da əks etdirmənin bioloji əsaslarını ortaya qoyur. Beləliklə, insan qarşısındakı şəxsin kədərini, sevincini və ya həyəcanını özü də hiss edə bilir – bu, empatiya ilə əks etdirmə arasındakı əlaqəni göstərir.
Sosial həyat və əks etdirmə
Sosial həyatda əks etdirmə insanların bir-biri ilə ünsiyyət qurması, normativ davranışları öyrənməsi və cəmiyyətə uyğunlaşması baxımından mühüm yer tutur. İnsanlar ətrafdakılarla münasibətlərində bir çox hallarda qarşılarındakı şəxsin davranışını, danışığını və jestlərini əks etdirir. Bu fenomen sosial psixologiyada “güzgü effekti” adlanır. Uşaqlar valideynlərinin davranışlarını, yeniyetmələr isə dost və tanınmışların mimikalarını əks etdirməklə şəxsiyyətlərini formalaşdırırlar.
Bundan əlavə, media və sosial şəbəkələrdəki davranış modelləri də geniş kütlələr tərəfindən əks olunaraq ictimai trendlərə çevrilir. Bu, sosial konstruksiyaların və mədəni dəyərlərin necə ötürüldüyünü və davam etdiyini göstərir.
Sənətdə və ədəbiyyatda əks etdirmə
Sənət və ədəbiyyat insan duyğularının və cəmiyyətin əks etdirildiyi ən güclü vasitələrdəndir. Rəssam bir mənzərəni boyalarla, yazıçı isə bir hadisəni sözlərlə canlandırır. Onlar reallığı olduğu kimi təqdim etmir, onu təhlil edib öz baxış bucaqlarından süzgəcdən keçirirlər. Bu baxımdan əks etdirmə yaradıcılıqla birbaşa bağlıdır.
Ədəbiyyatda realizm cərəyanı məhz əks etdirmə üzərində qurulmuşdur. Realist yazıçılar cəmiyyətin problemlərini, insan psixologiyasını və ictimai hadisələri öz əsərlərində olduğu kimi əks etdirməyə çalışırlar. Məsələn, Mirzə Cəlil və Cəlil Məmmədquluzadənin əsərləri xalqın həyatı və problemləri barədə dərin əks etdirmə nümunələridir.
Fiziki proses kimi əks etdirmə
Əks etdirmə termini fizika elminin də əsas anlayışlarından biridir. Məsələn, işığın və səsin əks olunması gündəlik həyatımızda tez-tez rast gəldiyimiz hadisələrdəndir. İşıq bir səthə dəyəndə istiqamətini dəyişərək əks olunur – bu prinsip güzgü, kamera obyektivləri, fənərlər kimi cihazların iş prinsipini izah edir. Səs də səthlərə dəyərək əks olunduğunda əks-səda (eko) yaranır.
Bu cür əks etdirmə hadisələri elmi tədqiqatlarda, texnoloji avadanlıqların işləmə mexanizmlərində və mühəndislik layihələrində əsas rol oynayır.
Mədəniyyət və tarixdə əks etdirmənin rolu
Tarix boyunca cəmiyyətlər öz dəyərlərini, adət-ənənələrini və yaşam tərzlərini müxtəlif formada əks etdirmişlər. Bu, bəzən xalq dastanlarında, bəzən arxeoloji tapıntılarda, bəzən isə geyim və memarlıq üslubunda özünü göstərir. Mədəniyyətin ötürülməsi prosesi əks etdirmə vasitəsilə baş verir. Yeni nəsillər keçmişin izlərini oxuyur, öyrənir və onlara uyğun davranış modelləri formalaşdırır.
Tarixi mənbələr də öz dövrlərinin hadisələrini, hökmdarların idarə üsullarını, xalqın yaşayış tərzini əks etdirir. Məsələn, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı türk xalqlarının həyat tərzini, inanclarını və qəhrəmanlıq anlayışını bizə əks etdirən qiymətli bir mədəni nümunədir.
Təhsil və öyrənmə prosesində əks etdirmə
Təhsil mühitində əks etdirmə öyrənmənin təməl prinsiplərindən biri sayılır. Şagirdlər müəllimlərin davranışlarını, danışıq tərzini, bilik təqdimatını müşahidə edib təqlid edir, öz təcrübələrinə uyğun şəkildə əks etdirirlər. Bu, pedaqoji prosesin təbii bir hissəsidir. Effektiv tədris metodlarında tələbələrə təkcə məlumat vermək deyil, onların həmin bilikləri düşünərək və təcrübə ilə əks etdirməsinə imkan yaratmaq əsas hədəfdir.
Refleksiya üsulu da bu anlamda əks etdirmənin tədrisdəki tətbiqidir. Tələbə bir dərsi və ya layihəni tamamladıqdan sonra həmin təcrübədən nə öyrəndiyini düşünür və qeyd edir. Bu isə daha dərin öyrənməyə və təkmilləşməyə səbəb olur.
Əks etdirmənin şəxsiyyət formalaşmasında rolu
Fərdi inkişafın əsas mexanizmlərindən biri də insanın keçirdiyi təcrübələri və başqalarından aldığı təsirləri əks etdirməsidir. Uşaqlıqdan başlayaraq insan ailə üzvlərindən, məktəb mühitindən, cəmiyyətdən aldığı siqnalları öz davranış və şəxsiyyətinə uyğunlaşdırır. Bu proses bəzən şüurlu, bəzən isə qeyri-şüuri şəkildə baş verir.
Psixoloji inkişaf nəzəriyyələrində bu yanaşma sosial öyrənmə və identifikasiya kimi terminlərlə izah edilir. Şəxsiyyətin formalaşmasında valideynin rolu, müəllimin davranış tərzi və dostların təsiri əks etdirmə vasitəsilə həyata keçir.
Müasir dövrdə əks etdirmə texnologiyası
Rəqəmsal texnologiyaların inkişafı ilə əks etdirmə anlayışı yeni formalar alıb. Virtual reallıq, süni intellekt, sosial media platformaları kimi müasir vasitələr insanın hiss və fikirlərini daha geniş auditoriyaya əks etdirməsini mümkün edir. Bir foto, video, paylaşılan status və ya interaktiv tətbiq bu gün insanların özlərini necə ifadə etdiyini göstərən yeni əks etdirmə formalarına çevrilib.
Eyni zamanda bu texnologiyalar başqalarının fikirlərini də insanlara tez və güclü şəkildə əks etdirir. Bu isə sosial yönləndirmə, manipulyasiya və fərdi düşüncəyə təsir kimi problemləri də gündəmə gətirir.
Əks etdirmək anlayışı sadəcə bir hadisənin, hissin və ya görüntünün təkrarı deyil. Bu, insanın təfəkkür fəaliyyəti, sosiallaşma prosesi, mədəni mirasın ötürülməsi, təhsil və öyrənmə kimi əsas həyat sahələrinin təməlini təşkil edir. Əks etdirmə həm fiziki, həm də mənəvi səviyyədə insanın özü və dünya ilə qarşılıqlı münasibətini formalaşdırır. Hər bir fərdin gördüyünü, eşitdiyini və düşündüyünü hansı formada əks etdirməsi onun şəxsiyyətinin, təcrübəsinin və sosial təcrübəsinin məhsuludur. Bu anlayışa doğru yanaşmaq insan psixologiyasının və cəmiyyətin daha yaxşı dərk olunmasına kömək edir.
Əks etdirmək – bir hadisənin, hissin, obyektin və ya anlayışın başqa bir formada, təkrar və ya ifadə olunmuş şəkildə təzahür etməsidir. Bu, həm fiziki, həm də psixoloji və sosial anlamlarda istifadə olunur.
Psixologiyada əks etdirmə insanın keçirdiyi təcrübələri, hiss və davranışları şüuraltında və ya şüurlu şəkildə ifadə etməsi ilə əlaqəlidir.
Fizikada əks etdirmə işıq və səsin səthlərdən geri dönməsi prosesi ilə bağlıdır. Məsələn, güzgüdə özünü görmək və ya mağarada səslə əks-səda almaq bu hadisələrə misaldır.
Təhsil mühitində əks etdirmə refleksiya, müşahidə və təqlid yolu ilə öyrənməni gücləndirir. Tələbə müəllimin və ya həmyaşıdının davranışını izləyərək həmin bilik və bacarığı mənimsəyir.
Sənətdə əks etdirmə – rəssamın, yazıçının və ya digər sənətçinin hiss və düşüncələrini obraz və vasitələrlə ifadə etməsidir. Bu, həm reallığın, həm də daxili dünyasının təqdimidir.
İnsanlar bir-birini təqlid etməklə, davranış modellərini mənimsəməklə sosial həyatdakı əks etdirməni həyata keçirirlər. Uşaqlar valideynlərini, böyüklər isə cəmiyyətin nüfuzlu fiqurlarını əks etdirə bilər.
Fəlsəfədə əks etdirmə obyektiv reallığın insan şüurunda canlanması və ya düşüncələrin dünyaya yayılması kimi izah olunur. Materialist və idealist baxışlara görə bu anlayış fərqli təfsir olunur.
İnsan keçmiş təcrübələrini əks etdirərək öz davranış və baxışlarını formalaşdırır. Bu, sosial öyrənmə və identifikasiya proseslərinin əsasını təşkil edir.
Sosial media, süni intellekt və virtual platformalar insanların fikirlərini, hisslərini və ideyalarını geniş kütləyə əks etdirmək üçün istifadə olunur.
Əks etdirmə fəlsəfə, psixologiya, pedaqogika, ədəbiyyat, sənət, fizika və sosial elmlər başda olmaqla bir çox sahədə geniş şəkildə tətbiq olunur.
