Çiyələk təkcə dadı ilə deyil, həm də sağlamlıq üçün faydaları, bədii və mədəni əhəmiyyəti, aqrar əhəmiyyəti və iqtisadi potensialı ilə insanların həyatında mühüm yer tutur. Rəngi, ətri və ləzzəti ilə fərqlənən bu meyvə, min illərdir müxtəlif mədəniyyətlərdə həm qida, həm də təbabət baxımından əvəzsiz hesab olunur. Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində becərilən və geniş istehlak olunan çiyələk, həm yerli əhali üçün qazanc mənbəyinə çevrilmiş, həm də milli mətbəxdə özünəməxsus yer tutmuşdur.
Çiyələyin mənşəyi və tarixi
Çiyələyin tarixi qədim dövrlərə qədər gedib çıxır. İlk vəhşi çiyələk növləri Asiyanın meşəlik ərazilərində rast gəlinmiş, daha sonra Avropada becərilməyə başlanmışdır. XVIII əsrdə Fransada və Şimali Amerikada mövcud olan müxtəlif çiyələk növlərinin hibridləşməsi nəticəsində bu gün tanıdığımız iri və şirin çiyələk növləri ortaya çıxmışdır. Tarixən həm saraylarda, həm də xalq arasında böyük rəğbətlə qarşılanan çiyələk, bir çox rəsm və ədəbiyyat nümunələrində də simvolik məna daşıyır. O, sevgi və ehtiras, təmizlik və bolluq rəmzi kimi də qəbul edilmişdir.
Botaniki xüsusiyyətləri
Çiyələk Rosaceae (qızılgülkimilər) fəsiləsinə aid olan Fragaria cinsindən olan bir bitkidir. Çiyələk kol şəklində bitən çoxillik ot bitkisidir. Onun meyvələri botanik cəhətdən əsl meyvə sayılmasa da, qabarcıqlı səthi və üzərindəki toxumcuqları ilə fərqlənir. Əslində çiyələyin səthindəki kiçik nöqtələr toxum, yəni əsl meyvə hissəcikləridir, qırmızı ətlik isə bitkinin çiçək altlığıdır. Çiyələk bitkisi torpaqüstü saplaqlarla çoxalır və nəmli, günəşli əraziləri sevir.
Çiyələyin növləri
Çiyələyin dünya üzrə 20-dən çox növü və yüzlərlə sortu mövcuddur. Azərbaycanda daha çox əkin üçün seçilən növlər “Albion”, “Elsanta”, “Festival”, “Kardinal” və “Kəmalə” sortlarıdır. Bu növlər məhsuldarlığı, dad xüsusiyyətləri və iqlimə uyğunlaşma qabiliyyətinə görə fərqlənir. Erkən yetişən, orta mövsüm və gec yetişən növlər istehsalçılar üçün geniş seçim imkanı yaradır. Həmçinin bəzi çiyələk sortları ilin müxtəlif fəsillərində bir neçə dəfə məhsul verə bilir ki, bu da onları daha rentabelli edir.
Çiyələyin qida dəyəri və faydaları
Çiyələk vitamin və minerallarla zəngin bir meyvədir. Xüsusilə C vitamini, antioksidantlar, lif, kalium və fol turşusu ilə zəngindir. Bir stəkan çiyələk gündəlik C vitamini ehtiyacının böyük bir qismini ödəyə bilir. Antioksidant tərkibi sayəsində bədənin immun sistemini gücləndirir, dərini qoruyur və hüceyrə yaşlanmasının qarşısını alır. Çiyələk həmçinin ürək-damar sağlamlığına müsbət təsir edir, qan təzyiqini tənzimləyir və qan şəkərini balansda saxlayır. Xolesterin səviyyəsinin aşağı salınmasına da kömək edir.
Çiyələyin tibbdə və xalq təbabətində istifadəsi
Tarix boyunca çiyələk və onun yarpaqları xalq təbabətində müxtəlif məqsədlərlə istifadə olunmuşdur. Soyuqdəyməyə qarşı təbii vasitə kimi, ağız və boğaz iltihablarında qarqara şəklində tətbiq edilən çiyələk yarpağı dəmləməsi geniş yayılmışdır. Sidikqovucu, bağırsaq təmizləyici və ödem əleyhinə təsiri ilə tanınan bu meyvə, həmçinin diş ağrısına, dəri problemlərinə və ümumi bədən yorğunluğuna qarşı da istifadə olunur. Müasir təbabətdə isə çiyələk tərkibli kosmetik vasitələr – maskalar, kremlər və serumlar hazırlanır.
Çiyələk yetişdirilməsinin kənd təsərrüfatında rolu
Çiyələk Azərbaycanda əsasən Lənkəran, Quba, Gədəbəy, Zaqatala və Şəki bölgələrində becərilir. Bu meyvə yüksək məhsuldarlıqla fərqləndiyi üçün kiçik torpaq sahələrində belə gəlirli təsərrüfat yaratmaq mümkündür. Çiyələyin yetişdirilməsi torpaq seçimi, sulama sistemi, gübrələmə və zərərvericilərə qarşı mübarizə baxımından dəqiqlik tələb edir. Mütəxəssislər tərəfindən düzgün aqrotexniki qaydalarla aparılan çiyələk becərilməsi, kənd təsərrüfatında məhsuldarlığı və kənd əhalisinin gəlir imkanlarını artırır.
Çiyələyin saxlanması və daşınması
Çiyələk nazik qabıqlı və tez xarab olan meyvələrdəndir. Ona görə də yığımından sonra tez bir zamanda soyuducu şəraitdə saxlanmalı və daşınmalıdır. Adətən 0–2°C temperaturda, 90–95% rütubətli şəraitdə 5–7 gün saxlanıla bilir. Saxlama zamanı meyvələr təbəqələnmədən, zədələnmədən, bir-birinə sıx yerləşmədən qablaşdırılmalıdır. Çiyələyin xarici bazarlara ixracında da bu qaydalara ciddi əməl olunması vacibdir. Həmçinin dondurulmuş çiyələk məhsulları da geniş yayılıb və bu üsul məhsulun uzunmüddətli saxlanmasına imkan yaradır.
Çiyələk və mətbəx: istifadə formaları
Çiyələk təbii olaraq təkcə meyvə kimi yeyilmir. Ondan mürəbbə, cem, kompot, şirə, dondurma, tort və digər desertlər hazırlanır. Azərbaycan mətbəxində çiyələk mürəbbəsi xüsusi yer tutur və ənənəvi qonaqlıqların əsas şirniyyatlarından hesab olunur. Çiyələk həm də salatlara, yoqurtlara və səhər yeməklərinə rəng və dad qatmaq üçün istifadə edilir. Onun həm təzə, həm də bişirilmiş formada ləzzəti və qida dəyəri yüksəkdir.
Çiyələyin mədəni və simvolik mənası
Çiyələk müxtəlif mədəniyyətlərdə və bədii nümunələrdə dərin mənalarla yüklənmişdir. O, romantika və sevgi simvolu kimi tanınır. Rəssamlıqda, poeziyada və musiqidə tez-tez bu meyvəyə müraciət olunmuşdur. Xüsusilə Avropa incəsənətində çiyələk saflıq və cazibədarlıqla əlaqələndirilir. Həmçinin marketinq və reklam sahəsində də çiyələk cazibədar və iştaha açan simvol kimi istifadə olunur.
Azərbaycanda çiyələk festivalları və ixrac potensialı
Azərbaycanda hər il müxtəlif bölgələrdə çiyələk festivalları keçirilir. Bu tədbirlərdə həm yerli fermerlər məhsullarını nümayiş etdirir, həm də turizm baxımından bölgəyə maraq artır. Quba və Lənkəran festivalları xüsusilə tanınır. Bununla yanaşı, Azərbaycanın çiyələk ixracı potensialı da artmaqdadır. Qonşu ölkələrə, xüsusən Rusiya və Yaxın Şərq bazarlarına keyfiyyətli çiyələk ixrac olunur. Bu sahədə düzgün qablaşdırma, logistika və sertifikatlaşdırma ilə rəqabət qabiliyyəti artırıla bilər.
Çiyələk təkcə sevilən bir meyvə deyil, həm də iqtisadi, aqrar, tibbi və mədəni baxımdan dəyərli bir məhsuldur. Onun sağlamlığa faydaları, becərilməsinin iqtisadi səmərəliliyi, mətbəxdəki çoxsaylı istifadə formaları və insan həyatındakı simvolik yeri onu unikal bir təbiət neməti edir. Azərbaycanda çiyələk istehsalının genişlənməsi və ixrac potensialının artırılması, həm yerli əhalinin rifahına, həm də ölkə iqtisadiyyatına töhfə verir. Çiyələk həm kəndli üçün qazanc, həm ailə üçün ləzzət, həm də insan orqanizmi üçün şəfa mənbəyidir.
Çiyələk C vitamini, antioksidantlar, fol turşusu və liflə zəngin olduğu üçün immuniteti gücləndirir, ürək-damar sisteminə faydalıdır, dəriyə parlaqlıq verir və həzm sistemini tənzimləyir.
Bəli, bəzi insanlarda çiyələk allergik reaksiyalara səbəb ola bilər. Bu, adətən dəri səpgiləri, qaşınma və ya nəfəs almaqda çətinlik kimi əlamətlərlə özünü göstərə bilər.
Çiyələk adətən yazda, mart-aprel aylarında əkilir və may-iyun aylarında məhsul verir. Erken sortlar aprel sonunda da yığım verə bilər.
Çiyələk yüngül, humuslu, yaxşı havalanan və az turşulu torpaqlarda daha yaxşı inkişaf edir. Su durğunluğu olan torpaqlar ona zərərlidir.
Yığım zamanı meyvələr zədələnməməli, soyuducuda 0–2°C temperaturda, yüksək rütubətli şəraitdə saxlanmalıdır. Dondurularaq da uzun müddət qorunması mümkündür.
Bəli, çiyələkdəki fol turşusu hamilə qadınlar üçün faydalıdır. Lakin allergik reaksiya riski olduğu üçün həkim məsləhəti ilə istehlak olunmalıdır.
Çiyələk kaliumla zəngin olduğuna görə qan təzyiqini aşağı salmağa kömək edə bilər və damarların elastikliyini artırır.
Təbii maskalar, dəri təmizləyicilər və nəmləndiricilərdə istifadə olunur. Çiyələk dəridəki piqment ləkələrinin azalmasına və təzələnməsinə kömək edir.
İxrac əsasən Rusiya, BƏƏ kimi ölkələrə yönəlib. Kənd təsərrüfatının inkişafı proqramları çərçivəsində fermerlərə dəstək artırılıb.
“Albion”, “Festival”, “Kardinal” kimi növlər yüksək məhsuldarlıq və bazar tələblərinə uyğun dad keyfiyyətləri ilə seçilir.
