Müasir sənaye və texnologiya dünyasında materialların növləri, tərkibi və xüsusiyyətləri məhsulların keyfiyyətinə və tətbiq sahələrinə birbaşa təsir göstərir. Bu baxımdan, keçən əsrlərdən etibarən mühəndislik və texnologiyanın inkişafı üçün istifadə olunan materiallardan biri də ebonit olmuşdur. Ebonit unikal xüsusiyyətləri ilə seçilən, həm elektrik, həm də mexaniki tətbiqlərdə geniş istifadə olunan qara rəngli və bərk bir maddedir. Onun istifadəsi tarix boyunca müxtəlif sahələrdə praktiki əhəmiyyət daşıyıb və bu gün də öz aktuallığını saxlayır.
Məqalədə ebonitin nə olduğunu, kimyəvi və fiziki xassələrini, istehsal texnologiyasını, tətbiq sahələrini, üstün və zəif cəhətlərini, eləcə də bu materialla bağlı mühüm tarixçəni geniş izah edəcəyik.
Ebonit nədir?
Ebonit vulkanlaşdırılmış kauçukun xüsusi bir növüdür. İlk dəfə 19-cu əsrin ortalarında kəşf edilmiş bu material, kauçukun yüksək miqdarda kükürdlə emal edilməsi nəticəsində əldə olunur. Vulkanizasiya prosesi zamanı kükürd molekulları kauçuk zəncirlərinə bağlanır və materialın elastikliyini azaldaraq onu sərtləşdirir. Nəticədə ortaya çıxan məhsul ebonit adlanır.
Ebonit sözü ingilis dilindəki “ebony” (abonos – qara, bərk ağac) sözündən yaranmışdır, çünki bu materialın rəngi çox vaxt qara olur və səthinə toxunduqda ağacı xatırladır.
Ebonitin əsas xüsusiyyətləri
Ebonitin texniki və fiziki xüsusiyyətləri onu bir çox sahədə faydalı edir. Bu xüsusiyyətlər aşağıdakılardır:
- Sərtlik: Ebonit olduqca bərk materialdır və təzyiqə, sıxmaya və cızıqlara davamlıdır.
- Elektrik izolyasiyası: Ebonit əla izolyasiyaedici material kimi tanınır. Elektrik cərəyanını keçirmir və bu səbəbdən keçmişdə elektrik avadanlıqlarında çox geniş istifadə olunub.
- Kimyəvi dayanıqlıq: Turşulara, qələvilərə və sulu məhlullara qarşı müqavimət göstərir.
- Termal sabitlik: 70–100°C temperatur aralığında formalaşır və bu şəraitdə stabilliyini saxlayır.
- Elastik olmayan yapısı: Ebonit elastikliyini itirmiş kauçukdur. Bu onu metal və ya plastik kimi formalaşan sərt materiala çevirir.
- UV şüalarına qarşı həssaslıq: Günəş işığına uzun müddət məruz qaldıqda ebonit materialı çatlaya və zəifləyə bilər.
Ebonitin hazırlanması: Vulkanizasiya prosesi
Ebonitin alınması üçün əsas material xam təbii kauçukdur. Bu kauçuk yüksək temperaturda və təzyiq altında 30–40% kükürdlə vulkanizasiya olunur. Vulkanizasiya prosesi nəticəsində kauçuk zəncirləri arasında daha çox kükürd körpüləri yaranır və bu da materialı sərtləşdirir.
Vulkanizasiya nəticəsində materialın elastikliyi minimuma endirilir və səthdə sabit, bərk bir struktur yaranır. Ebonitin emalı zamanı ona müəyyən qatqılar – qara rəng vermək üçün karbon, formunu saxlamaq üçün selüloz əsaslı maddələr – də əlavə edilir. Bütün bu proseslər nəticəsində əldə olunan məhsul həm texniki cəhətdən sabit, həm də vizual olaraq cəlbedici olur.
Ebonitin tarixi
Ebonitin kəşfi 1839-cu ildə Çarlz Qudiyir (Charles Goodyear) tərəfindən reallaşan vulkanizasiya prosesinə əsaslanır. Qudiyir kauçuku kükürdlə birləşdirərək onun xüsusiyyətlərini dəyişə biləcəyini müəyyənləşdirmişdi. Bu texnologiya sonralar müxtəlif sənaye sahələrində sürətlə yayılmış və ebonit adlı sərt vulkanizasiya olunmuş kauçuk növü yaranmışdır.
20-ci əsrin əvvəllərində ebonit elektrik izolyasiyasında əsas materiallardan biri olmuşdur. Onun alternativləri yaranana qədər telefon aparatları, batareya qutuları, radio cihazlarının örtükləri və daha bir çox sahədə tətbiq edilmişdir.
Ebonitin istifadə sahələri
Ebonit tarixən və bu gün də aşağıdakı sahələrdə geniş tətbiq olunur:
- Elektrik mühəndisliyi: İnanılmaz izolyasiya qabiliyyəti səbəbindən keçmişdə transformatorlar, batareya korpusları və elektrik naqil örtüklərində istifadə olunurdu.
- Musiqi alətləri: Klarinet, obua kimi nəfəsli musiqi alətlərinin bəzi hissələri ebonitdən hazırlanır.
- Laboratoriya avadanlıqları: Kimyəvi dayanıqlığı sayəsində borular, qablar və digər laboratoriya avadanlıqları üçün material kimi istifadə olunur.
- Batareya sənayesi: Ebonit köhnə növ batareyaların izolyasiya örtüyü və korpusu üçün istifadə olunurdu.
- Qələm və qələm ucları: Xüsusilə lüks dolma qələmlərin bəziləri ebonitdən düzəldilir, çünki səthdə tutum və davamlılıq təmin edir.
- Tibbi avadanlıqlar: Sterilizasiyaya uyğunluğu səbəbindən bəzi qədim tibbi alətlərin hissələri ebonitdən hazırlanırdı.
Müasir alternativlər və ebonitin əvəzlənməsi
Ebonit yüksək xüsusiyyətlərinə baxmayaraq, bəzi zəifliklərə malikdir və bu səbəbdən müasir texnologiyalarda onun yerini digər sintetik plastiklər tutmağa başlayıb. Məsələn, polikarbonat, polietilen, PVC kimi materiallar həm daha yüngül, həm də daha davamlıdır. Bununla belə, bəzi sahələrdə ebonitin xüsusiyyətlərini əvəz etmək mümkün deyil və xüsusi sifarişlə hələ də istehsal olunur.
Ebonitin əsas zəif cəhətləri:
- UV şüalarına qarşı zəiflik
- Mexaniki zərbələrə həssaslıq
- İstehsal prosesinin nisbətən çətinliyi
Bu səbəbdən ebonit yalnız xüsusi tətbiq sahələrində və tarixə əsaslanan sənətkarlıq işlərində istifadə olunur.
Ebonit və ekoloji məsələlər
Ebonit bioloji parçalanmayan materialdır. Onun tullantıları uzun müddət təbiətdə qalır və bu baxımdan ətraf mühit üçün mənfi təsir göstərə bilər. Lakin bu materialın istifadə sahələri çox spesifik olduğundan genişmiqyaslı ətraf mühit çirklənməsinə səbəb olmur. Müasir emal texnologiyaları ilə ebonit qalıqları sənaye tullantılarının təkrar emalı zamanı digər materiallarla birlikdə utilizasiya olunur.
Azərbaycanda ebonit istifadəsi
Azərbaycan sənayesində ebonit çox geniş istifadə olunmasa da, müəyyən texniki sahələrdə bu materialla bağlı məlumat və tədqiqatlar mövcuddur. Xüsusilə energetika, elektrik təchizatı və musiqi alətləri istehsalında əhəmiyyət daşıyır. Bəzi ustalar və sənətkarlar eboniti öz əl işlərində hələ də istifadə edir, xüsusilə də qələm düzəldilməsində və əl işi suvenirlərin hazırlanmasında.
Ebonit və sənətkarlıq
Ebonit yalnız sənaye üçün deyil, həm də dekorativ əşyaların hazırlanmasında dəyərli material kimi qiymətləndirilir. Onun parlaq və dərin qara rəngi bəzək əşyalarında istifadəni maraqlı edir. Məsələn, qədim dövrlərdə ebonitdən hazırlanmış siqaret qutuları, düymələr, saç daraqları və s. geniş yayılmışdı.
Ebonit səthinin cilalanması çox yüksək keyfiyyətli nəticə verdiyindən, ustalar bu materialdan istifadəni üstün tuturlar. Bu gün də kolleksiyaçılar ebonit əşyaları antik və nostalji dəyərinə görə toplamağa davam edirlər.
Ebonit sənaye və texnologiyanın inkişafında mühüm rol oynamış unikal materiallardan biridir. Onun sərtliyi, kimyəvi və elektrik izolyasiyası xüsusiyyətləri bu materialı uzun illər boyunca əvəzsiz etmişdir. Düzdür, müasir texnologiyalarla sintetik polimerlər eboniti bir çox sahədə əvəz etsələr də, onun bəzi funksiyaları və xüsusiyyətləri hələ də aktualdır. Ebonit həm texniki tətbiqlərdə, həm də estetik sənətkarlıqda istifadə edilməyə davam edir. Onun tarixi və xüsusiyyətləri, həmçinin tətbiq imkanları ilə tanış olmaq sənaye sahəsində çalışanlar, ustalar və texniki marağı olan insanlar üçün olduqca vacibdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Ebonit yüksək miqdarda kükürdlə vulkanlaşdırılmış kauçuk növüdür. Təbii kauçuk 30–40% kükürdlə xüsusi istilik və təzyiq altında emal edilir. Vulkanizasiya prosesi zamanı elastik kauçuk zəncirləri sərtləşir və nəticədə sərt, qara rəngli, izolyasiyaedici material – ebonit alınır.
Ebonit elektrik izolyasiya materialı kimi, laboratoriya avadanlıqlarında, musiqi alətlərində, qələm uclarında, dekorativ əşyalarda və batareya örtüklərində istifadə olunur. Əvvəllər telefonlar və radio aparatlarının gövdələri də ebonitdən hazırlanırdı.
Ebonit elektrik cərəyanını keçirmir və yüksək səviyyədə izolyasiya təmin edir. Bu səbəbdən keçmişdə transformatorlar, kabellər və batareyaların izolyasiyası üçün geniş istifadə olunub.
Ebonit UV şüalarına qarşı həssasdır. Günəş işığının uzunmüddətli təsiri altında onun səthi çatlaya, rəngi solaraq material zəifləyə bilər. Bu səbəbdən ebonitdən hazırlanmış məhsullar günəşdən qorunmalıdır.
Xeyr. Ebonit sintetik və vulkanizasiya olunmuş materialdır. Tərkibindəki kükürd əlaqələri onu bioloji parçalanmadan qoruyur. Bu səbəbdən təbiətdə uzun müddət qalır və ekoloji baxımdan zərərli sayılır.
Ebonit bərk, elektrik izolyasiyası yüksək olan, lakin UV-yə və zərbəyə həssas bir materialdır. Müasir plastiklər – məsələn, polietilen və polikarbonat – daha yüngül, çevik və hava şəraitinə davamlıdır. Buna görə ebonit bəzi sahələrdə plastiklərlə əvəz olunub.
Azərbaycanda ebonit əsasən texniki izolyasiya məqsədləri, bəzi musiqi alətləri hissələri, dekorativ sənətkarlıq və kolleksiya əşyalarının istehsalında istifadə olunur. Həmçinin bəzi ustalar tərəfindən qələm və bəzək əşyalarının hazırlanmasında istifadə edilir.
Əla elektrik izolyasiyası, sərt və davamlı quruluş, kimyəvi maddələrə qarşı müqavimət, səthin cilalanma qabiliyyəti və dekorativ görünüşü ebonitin başlıca üstünlükləridir.
UV şüalarına və mexaniki zərbələrə qarşı zəiflik, bioloji parçalanmama və uzunmüddətli təbii mühitə təsiri ebonitin əsas mənfi cəhətləridir. Həmçinin müasir plastiklərə nisbətən daha ağır və daha az çevikdir.
Ən çox antik qələm qutuları, siqaret qutuları, saç daraqları, düymələr və köhnə telefon gövdələri ebonitdən hazırlanıb. Bu əşyalar kolleksiyaçılar və antik eşya sevənlər üçün yüksək dəyərə malikdir.
