İnsan orqanizmi daim müxtəlif virus və mikroorqanizmlərlə qarşılaşır. Bu patogenlərin bəziləri orqanizmdə qalıcı şəkildə yerləşə bilər və həyat boyu immun sisteminə təsir göstərə bilər. Belə viruslardan biri də Epstein-Barr virusudur (EBV). Bu virus tibb dünyasında ən çox rast gəlinən herpes viruslarından biri hesab olunur və bir sıra ciddi xəstəliklərlə əlaqələndirilir. EBV təkcə sadə infeksiya ilə kifayətlənmir, eyni zamanda immun sisteminin zəifləməsi, xroniki yorğunluq sindromu, bəzi xərçəng növləri və otoimmün xəstəliklərə də zəmin yarada bilər.
Azərbaycanda bu virusla bağlı məlumat çox zaman ya üstüörtülü qalır, ya da yanlış şərhlərlə gündəmə gəlir. Bu səbəbdən də mövzunun aydın, dəqiq və elmi əsaslarla oxucuya çatdırılması vacibdir. Yazının əsas məqsədi EBV virusunun nə olduğunu, necə yayıldığını, hansı simptomlarla müşayiət olunduğunu, yaratdığı xəstəlikləri, müalicə yollarını və profilaktik tədbirləri geniş və anlaşıqlı formada izah etməkdir.
EBV virusu nədir və necə aşkar olunub?
Epstein-Barr virusu insan herpes virusları ailəsinə (Herpesviridae) daxil olan və əsasən B limfositlərini yoluxduran bir DNA virusudur. Bu virus ilk dəfə 1964-cü ildə britaniyalı virusoloq Entoni Epşteyn və İvonne Barr tərəfindən aşkarlanmışdır. Onlar Uqandada burkitt limfoması olan uşaqların hüceyrələrindən bu virusu izolyasiya etmişdilər. Bu elmi kəşf EBV-nin onkogen potensialı olduğunu da ortaya qoydu.EBV insanlara əsasən uşaqlıq dövründə və ya yeniyetməlikdə yoluxur və həyat boyu bədəndə latent şəkildə qala bilir. Yəni virus orqanizmdə gizli formada qalır və immun sisteminin zəiflədiyi hallarda aktivləşə bilir.Yoluxma yolları və riski artıran faktorlarEBV əsasən insan tüpürcəyi ilə ötürülür. Buna görə də onu bəzən “öpüşmə xəstəliyinə” səbəb olan virus da adlandırırlar. Ancaq yoluxma yalnız öpüşmə ilə məhdudlaşmır. Virus aşağıdakı yollarla da yayıla bilər:Tüpürcək vasitəsilə (qaşıq, stəkan, diş fırçası paylaşımı)Yoluxmuş şəxsin qanı və ya orqanları vasitəsiləCinsi əlaqə zamanı (nadir hallarda)Hamiləlik və doğum zamanı anadan körpəyə
Risk qrupuna aşağıdakı şəxslər daxildir:Yeniyetmələr və gənclərİmmunitet sistemi zəif olan şəxslərTransplantasiya almış və immunosupressiv dərman istifadə edən xəstələrƏhəmiyyətli stress və yorğunluq yaşayan insanlar
EBV ilə yoluxma bir neçə mərhələdə baş verir:
İlkin yoluxma mərhələsi – Virus orqanizmə daxil olduqdan sonra bir neçə həftəlik inkubasiya dövründən sonra simptomlar başlayır.Aktiv mərhələ – Virus bədəndə çoxalır və simptomlara səbəb olur.Latent mərhələ – Virus immun sistemindən gizlənərək limfositlərdə gizli qalır.Reaktivasiya mərhələsi – İmmunitet zəiflədikdə virus yenidən aktivləşir.
EBV infeksiyasının simptomları yaşdan və orqanizmin immun reaksiyasından asılı olaraq dəyişə bilər. Əksər uşaqlarda bu virus heç bir simptom vermədən keçə bilər. Lakin yeniyetmə və gənclərdə daha ağır simptomlar müşahidə olunur.Ən geniş yayılmış simptomlar:
Yüksək hərarət (38–40 °C)Boğaz ağrısı və badamcıqlarda irinBaş ağrısı və əzələ ağrılarıBoyun və qoltuqaltı limfa vəzilərinin şişməsiQaraciyər və dalağın böyüməsiAğızda aftalar və tüpürcək artımıXroniki yorğunluq
Qanazlığı (anemiya)Qan trombositlərinin azalması (trombositopeniya)Meninqit və ya ensefalit (beyin iltihabı)Hepatit və sarılıq
Xroniki EBV və digər xəstəliklərlə əlaqəsi
EBV bəzən xroniki aktiv infeksiya formasında özünü göstərə bilər. Bu zaman virus bədəndə illərlə aktiv şəkildə qalaraq davamlı olaraq müxtəlif orqan və sistemlərə zərər verir. Bu vəziyyət “xroniki aktiv EBV infeksiyası” adlanır və aşağıdakı hallarla əlaqələndirilir:
Xroniki yorğunluq sindromu (CFS) – Davamlı enerji çatışmazlığı və halsızlıq.Autoimmün xəstəliklər – Sistemli qırmızı qurdeşənəyi (SLE), revmatoid artrit və s.Bəzi xərçəng növləri – Burkitt limfoması, Hodjkin limfoması, nazofaringeal karsinoma.Multipl skleroz – EBV-nin bu xəstəliklə əlaqəsi son tədqiqatlarda geniş müzakirə olunur.
EBV infeksiyası diaqnostikası klinik əlamətlərin müşahidəsi ilə yanaşı, laborator analizlərə əsaslanır. Əsas testlər aşağıdakılardır:
Monospot testi – Kəskin yoluxmanın ilkin mərhələsində tətbiq olunur.EBV antikor testləri (ELISA) – VCA IgM, VCA IgG, EBNA, EA antikorlarının səviyyəsi yoxlanılır.PCR testi – Virusun DNT-sinin mövcudluğunu təyin edir.
İstirahət və çoxlu maye qəbuluYüksək hərarət üçün parasetamol və ya ibuprofenBoğaz ağrısı üçün antiseptik qarqaralarDalaq böyüdüyü halda ağır fiziki fəaliyyətdən uzaq durmaqİmmuniteti dəstəkləyən vitamin və minerallar
Fərdi gigiyena qaydalarına əməl etməkÜmumi qab-qacaqdan istifadə etməməkYoluxmuş şəxslərlə sıx təmasdan qaçmaqİmmun sistemini güclü saxlamaq üçün balanslı qidalanma və fiziki aktivlikStressin idarə olunması və kifayət qədər yuxu
Uşaqlarda EBV infeksiyası çox vaxt simptomsuz keçir. Onların immun sistemi hələ tam formalaşmadığı üçün virus daha az aqressiv davranır. Yaşlı insanlarda isə əksinə, immun sisteminin zəifləməsi səbəbilə EBV reaktivləşə və ağırlaşmalara səbəb ola bilər. Buna görə bu yaş qruplarında virusun müşahidəsi və idarəsi daha diqqətli şəkildə aparılmalıdır.Elm və tədqiqatlar: EBV üzərində aparılan araşdırmalarEBV virusu hələ də bir çox sirri ilə tibb elminin diqqət mərkəzindədir. Son illərdə aparılan tədqiqatlar EBV-nin neyrodegenerativ xəstəliklərlə, xüsusilə də alzheimer və parkinson kimi xəstəliklərlə əlaqəsini araşdırır. Eyni zamanda, EBV-nin DNT səviyyəsində necə dəyişikliklərə səbəb olduğu və immun sistemində hansı reaksiyaları işə saldığı geniş şəkildə öyrənilir.
Epstein-Barr virusu görünüşcə adi virus kimi görünsə də, onun insan orqanizminə təsiri son dərəcə mürəkkəb və uzunmüddətli ola bilər. Xüsusilə immun sistemi zəif olan şəxslərdə bu virus müxtəlif fəsadlara səbəb ola və xroniki forma ala bilər. EBV ilə bağlı maariflənmə, düzgün diaqnostika və vaxtında tibbi müdaxilə bu virusun fəsadlarının qarşısını almaq üçün ən vacib amillərdən biridir. Əhalinin, xüsusilə valideynlərin və gənclərin bu virusla bağlı məlumatlı olması həm sağlamlığın qorunması, həm də digər yoluxucu xəstəliklərin yayılmasının qarşısının alınmasında mühüm rol oynayır.
Ən Çox Verilən Suallar
Epstein-Barr virusu (EBV) herpesvirus ailəsinə daxil olan bir DNA virusudur. O, əsasən B limfositlərini yoluxdurur və ömür boyu insan orqanizmində latent şəkildə qala bilir. Yoluxma baş verdikdən sonra virus zaman-zaman reaktivləşə bilər.
EBV əsasən tüpürcək vasitəsilə yayılır. Öpüşmə, eyni qab-qacaqdan istifadə, diş fırçasının paylaşılması bu virusun ötürülməsində əsas vasitələrdir. Nadir hallarda isə virus qan transfuziyası, orqan köçürülməsi və cinsi əlaqə ilə də yayılır.
Yüksək hərarət, boğaz ağrısı, limfa vəzilərinin böyüməsi, halsızlıq, baş ağrısı və qaraciyər-dalaq böyüməsi EBV infeksiyasının əsas simptomlarıdır. Uşaqlarda simptomsuz keçə bilər, amma yeniyetmələrdə və böyüklərdə daha ciddi əlamətlər ola bilər.
Bəli. EBV orqanizmə daxil olduqdan sonra ömür boyu limfositlərdə gizli şəkildə qalır. İmmunitet zəiflədikdə virus yenidən aktivləşə və müxtəlif simptomlara səbəb ola bilər.
EBV yoluxucu mononukleoz, xroniki yorğunluq sindromu, bəzi limfoma növləri (xüsusilə Burkitt və Hodgkin limfoması), nazofaringeal karsinoma və otoimmün xəstəliklərlə əlaqələndirilir.
Bu, virusun uzun müddət aktiv şəkildə bədəndə qalaraq orqan və sistemlərə təsir etdiyi bir vəziyyətdir. Belə xəstələrdə davamlı halsızlıq, yorğunluq, zəif immun reaksiya və digər sistemik pozuntular müşahidə olunur.
Diaqnoz qan analizi vasitəsilə aparılır. EBV antikor testləri (VCA IgM, VCA IgG, EBNA, EA) infeksiyanın mərhələsini müəyyən edir. Eyni zamanda PCR testi ilə virusun genetik materialı da aşkarlana bilər.
Hazırda EBV-ni tamamilə məhv edən spesifik antiviral müalicə yoxdur. Müalicə əsasən simptomların aradan qaldırılmasına yönəldilir: hərarətin salınması, boğaz ağrısının azaldılması, istirahət və kifayət qədər maye qəbulu.
Virusun qarşısını tam şəkildə almaq çətindir, çünki yoluxmuş şəxslər simptom göstərmədən virusu ötürə bilirlər. Ancaq gigiyena qaydalarına riayət, immun sistemin gücləndirilməsi və yoluxmuş şəxslərlə yaxın təmasdan uzaq durmaq riski azalda bilər.
Uşaqlarda bu virus əksər hallarda simptomsuz və yüngül keçir. İmmunitet sistemi virusla daha sakit reaksiya verdiyindən xəstəlik tez sağalır. Lakin yüksək hərarət və halsızlıq hallarında pediatra müraciət olunmalıdır.
