Əyriçay: Coğrafi Mövqeyi, Mənbəyi

Azərbaycanın zəngin təbiəti və hidroqrafiyası içərisində özünəməxsus yeri olan çaylardan biri də Əyriçaydır. Bu çay təkcə coğrafi baxımdan deyil, həm də sosial-iqtisadi və tarixi aspektlərdən mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Əyriçay Azərbaycanın şimal-qərbində yerləşən və əsasən Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonunu sulayan mühüm su mənbələrindən biridir. Onun adı bəzən coğrafi forması ilə əlaqələndirilir – “əyri” olması, yəni çoxsaylı dolanbaclarla axması bu çaya bu adı qazandırmışdır. Əyriçay yalnız fiziki coğrafi vahid deyil, həm də bölgə sakinlərinin həyatında xüsusi yer tutan təbii sərvətdir.

Məqalədə Əyriçay çayının yaranması, hidroqrafik xüsusiyyətləri, ekologiyası, iqtisadi rolu, tarixi əhəmiyyəti, turizm və təsərrüfatdakı funksiyaları geniş şəkildə təhlil olunacaq.

Əyriçayın coğrafi mövqeyi və mənbəyi

Əyriçay çayı Azərbaycanın şimal-qərb hissəsində, əsasən Qax və Zaqatala rayonlarının ərazisindən keçir. Çayın mənbəyi Böyük Qafqaz dağlarının cənub ətəklərində, Qax rayonunun yüksək dağlıq hissələrində yerləşir. O, əsasən qar, yağış və yeraltı sular hesabına qidalanır. Əyriçay, su toplayıcı hövzəsi və uzunluğu baxımından regional miqyasda əhəmiyyətli çaylardan biridir.

Çayın uzunluğu təxminən 60 kilometrə yaxındır və axdığı ərazilərdə bir neçə kiçik çay və axarla birləşir. Əyriçay, sonda Kür çayına tökülərək onun qollarından birinə çevrilir.

Əyriçayın hidroloji xüsusiyyətləri

Əyriçay hidroloji baxımdan da maraqlı xüsusiyyətlərə malikdir. İl ərzində çayda suyun səviyyəsi fəsillərə görə ciddi şəkildə dəyişir. Bahar aylarında, xüsusilə yazda qarların əriməsi ilə su səviyyəsi kəskin artır və bu zaman çay daşqınlar da törədə bilər. Yay aylarında isə suyun səviyyəsi bir qədər azalır. Payız və qış aylarında isə yağışların miqdarından asılı olaraq səviyyə dəyişkən olur.

Çayın axımı əksər hissəsində sərt yamaclarla axan sularla formalaşır. Bu səbəbdən Əyriçay, həm də enerji potensialı baxımından nəzərəçarpacaq bir çay hesab olunur, lakin indiyədək burada iri miqyaslı su elektrik stansiyaları qurulmayıb.

Ekoloji vəziyyəti və biomüxtəliflik

Əyriçay çayı ekosistemin mühüm tərkib hissəsidir. Onun ətrafında müxtəlif canlı növlərinin yaşayış mühiti formalaşıb. Xüsusilə çayın üst axın hissəsində nadir quş növlərinə, su kənarı flora və faunaya rast gəlmək mümkündür. Lakin son illərdə insan fəaliyyətinin artması, xüsusilə qeyri-qanuni balıq ovu, zibil tullantıları və ətraf ərazilərdə meşələrin qırılması Əyriçayın ekologiyasına zərbə vurub.

Həmçinin bəzi ərazilərdə çayın yaxınlığında məişət tullantılarının axıdılması çayın təmizliyini və biosferini təhlükə altına atır. Ekoloji monitorinqlər göstərir ki, son onillikdə çayın su keyfiyyətində nisbi pisləşmə müşahidə olunur. Buna baxmayaraq, təbii bərpa prosesi və ekoloji layihələr sayəsində vəziyyəti sabit saxlamaq mümkün olur.

Əyriçayın kənd təsərrüfatında rolu

Əyriçay bölgədə kənd təsərrüfatı üçün əsas su mənbələrindən biridir. Xüsusilə Qax və Zaqatala rayonlarının taxılçılıq, tütünçülük, meyvəçilik və tərəvəzçilik sahələrində bu çayın suyu ilə suvarma aparılır. Əyriçayın sahilində yerləşən kəndlərdə yerli əhali çaydan həm təsərrüfat, həm də məişət ehtiyacları üçün istifadə edir.

Suvarma kanalları vasitəsilə çayın suyu əkin sahələrinə ötürülür. Bu sistem uzun illərdir ki, bölgə əhalisinin əkinçiliyə dayalı həyat tərzinin dayanıqlığını təmin edir. Xüsusilə fındıq, alma və qarğıdalı sahələrinin becərilməsi zamanı Əyriçay mühüm funksiyanı yerinə yetirir.

Əyriçay və yerli əhalinin həyat tərzi

Əyriçay çayı uzun illərdir ki, bölgə əhalisinin həyatının ayrılmaz hissəsidir. Yerli əhalinin dilində, folklorunda, əfsanələrində bu çayın adı çəkilir. Çayın sahilində insanlar balıq tutur, paltar yuyur, sərinlənir və müxtəlif gündəlik işlərini həyata keçirirlər. Çayın səsi, təbiətin ahəngi ilə birləşərək bölgənin həyat tərzini formalaşdırır.

Ənənəvi toy və məclislərdə də Əyriçay adının poetik formada çəkilməsi bu çayın yerli mədəniyyətdəki rolunun göstəricisidir. Uşaq yaşlarından çayla tanış olan kənd sakinləri onunla böyüyür, onun səsini gündəlik həyatlarının bir hissəsi kimi qəbul edirlər.

Tarixi və etnoqrafik baxımdan əhəmiyyəti

Tarixən çaylar insanların məskunlaşmasında mühüm rol oynayıb. Əyriçay da istisna deyil. Qədim dövrlərdə bu çayın ətrafında yerləşən kənd və qəsəbələrdə həyat daha intensiv idi. Əyriçayın yaxınlığında tapılmış bəzi arxeoloji artefaktlar burada qədim insanların yaşadığına dair sübutlar verir.

Həmçinin çayın adı bəzi etnoqrafik mənbələrdə, el şairlərinin qoşmalarında, bayatılarda və nağıllarda yer alır. Belə mənbələr Əyriçayın yalnız fiziki-coğrafi yox, həm də mədəni simvol olduğunu göstərir.

Turizm potensialı

Əyriçay ətrafında turizm baxımından istifadə üçün əlverişli təbii şərait mövcuddur. Sakit və təmiz təbiət, dağlar, meşələr və çayın sərin axarı təbiət turizmi üçün cazibədar imkanlar yaradır. Yay aylarında bölgəyə səfər edən turistlər bu çayın sahilində çadır qurur, yürüşlər təşkil edir və təbiətlə baş-başa qalmaq fürsəti əldə edirlər.

Lakin turizm infrastrukturunun zəifliyi, marşrutların qeyri-sistemli olması və informasiya çatışmazlığı bu potensialdan tam istifadə etməyə imkan vermir. Əgər Əyriçay çayı ətrafında ekoturizm layihələri həyata keçirilsə, bu, həm yerli əhalinin gəlir mənbəyini artırar, həm də bölgənin tanıdılmasına kömək edər.

Əyriçayın qorunması və gələcək inkişafı

Əyriçay çayının davamlı şəkildə qorunması üçün həm dövlət qurumlarının, həm də yerli əhalinin üzərinə mühüm vəzifələr düşür. Ekoloji maarifləndirmə, su ehtiyatlarının düzgün idarə olunması, tullantıların nəzarətli şəkildə idarəsi və qeyri-qanuni fəaliyyətlərin qarşısının alınması əsas prioritetlər olmalıdır.

Bundan əlavə, Əyriçay üzərində kiçik su elektrik stansiyaları və su anbarlarının qurulması, çayın potensialından daha səmərəli istifadə edilməsinə yol aça bilər. Bununla yanaşı, çayın ekoloji dəyərlərinin qorunması da daim əsas prinsip kimi saxlanılmalıdır.

Əyriçay çayı Azərbaycanın təbiət incilərindən biridir. Onun coğrafi mövqeyi, ekoloji dəyəri, iqtisadi əhəmiyyəti və mədəni statusu onu sadəcə bir çay deyil, bütöv bir regionun həyat damarı halına gətirib. Əgər bu çayın ehtiyatları ağıllı şəkildə qorunarsa və ondan səmərəli istifadə olunarsa, bölgənin sosial-iqtisadi inkişafına töhfə verə bilər. Əyriçay həm keçmişin şahidi, həm də gələcəyin ümidi olaraq yaşamağa davam edir.

Ən çox verilən suallar