Müasir avtomobil mühərrikləri yalnız yüksək performans və sürət üçün deyil, eyni zamanda ətraf mühitə olan təsiri azaltmaq məqsədilə də optimallaşdırılmışdır. Bu kontekstdə, EGR (Exhaust Gas Recirculation – Egzoz Qazının Geri Dövriyyəsi) sistemi mühərrik texnologiyalarında xüsusi yer tutur. EGR sistemi 1970-ci illərdən etibarən hava çirkliliyinin azaldılması istiqamətində böyük əhəmiyyət kəsb edən texnoloji yeniliklərdən biri olmuşdur. Sistem, avtomobilin iş prinsipi və istismar şəraitinə görə fərqli nəticələr versə də, əsas hədəf azot oksidlərinin (NOx) emissiyasını azaltmaqdır.
EGR sistemi mühərrikdə yandırılmış egzoz qazlarının bir hissəsini yenidən yanma kamerasına qaytarmaqla işləyir. Bu üsul sayəsində, silindrdəki maksimum yanma temperaturu azaldılır, bu da NOx qazlarının yaranma ehtimalını minimuma endirir. Texnoloji cəhətdən sadə görünsə də, sistemin düzgün işləməsi mühərrikin səmərəliliyi və ətraf mühitə təsiri baxımından son dərəcə vacibdir. İstər benzinli, istərsə də dizel mühərriklərdə tətbiq oluna bilən EGR sistemi haqqında ətraflı bilik, avtomobil sahibləri və texniki mütəxəssislər üçün önəmlidir.
EGR Sisteminin Əsas Məqsədi və Faydaları
EGR sisteminin başlıca məqsədi, avtomobillərin ətraf mühitə buraxdığı azot oksidlərini (NOx) minimum səviyyəyə endirməkdir. NOx qazları əsasən yüksək temperaturda yanma prosesi zamanı əmələ gəlir və atmosfer üçün ciddi təhlükə mənbəyidir. Bu qazlar tənəffüs yollarında xəstəliklərə, ekosistemin pozulmasına və turşu yağışlarına səbəb olur. EGR sistemi silindrə qayıdan egzoz qazları sayəsində temperaturu aşağı salmaqla bu zərərli qazların yaranmasının qarşısını alır.
Sistem sadəcə ətraf mühitin qorunmasına deyil, eyni zamanda mühərrikin uzunömürlülüyünə də müsbət təsir göstərir. Silindr daxilindəki yüklənmə və istilik tarazlandığı üçün komponentlərin aşınması azalır. Bundan başqa, müəyyən şəraitlərdə EGR sistemi yanacaq sərfiyyatına da təsir edə bilər. Xüsusilə dizel mühərriklərdə, düzgün tənzimlənmiş EGR sistemi yanacaq effektivliyini artıraraq daha az sərfiyyat təmin edir.
EGR Sisteminin İşləmə Prinsipi
EGR sistemi, mühərrikdə yanma nəticəsində yaranan egzoz qazlarının bir hissəsini emal edərək yenidən daxil edən dövriyyə mexanizminə əsaslanır. Bu sistem, əsasən bir EGR klapanı, EGR soyuducusu və idarəetmə elektronikasından ibarətdir. Egzoz manifoldundan götürülən qazlar, klapan vasitəsilə soyuducuya ötürülür və daha sonra giriş manifolduna çatdırılır. Burada atmosferdən alınan təmiz hava ilə qarışaraq yanma kamerasına daxil olur.
Bu prosesdə əsas məqsəd, silindr daxilindəki oksigen konsentrasiyasını azaltmaq və beləliklə yanma temperaturunu aşağı salmaqdır. Temperatur azaldıqda, NOx qazlarının yaranması da təbii şəkildə azalır. Sistem, mühərrikin dövrlərinə, yüklənmə səviyyəsinə və xarici hava şəraitinə uyğun olaraq işləyir. Məsələn, mühərrik soyuq olduqda və ya tam güclə işlədikdə EGR sistemi avtomatik deaktiv ola bilər.
EGR Sisteminin Növləri
EGR sistemləri əsasən iki əsas növə bölünür: daxili EGR və xarici EGR. Daxili EGR, egzoz klapanlarının idarə olunması ilə qazların silindrə geri qaytarılmasını təmin edir və adətən daha yeni mühərrik texnologiyalarında istifadə olunur. Xarici EGR isə daha geniş yayılmışdır və mexaniki və ya elektron şəkildə idarə olunan klapanlar vasitəsilə işləyir.
Dizel mühərriklər üçün soyuduculu EGR sistemləri də geniş istifadə olunur. Bu sistemlərdə egzoz qazları klapandan keçdikdən sonra bir istilik dəyişdirici vasitəsilə soyudulur və daha sonra silindrə daxil edilir. Soyudulmuş qazlar yanma kamerasına daxil olduqda daha effektiv NOx azaldılması baş verir. Bu texnologiya xüsusilə Euro 4 və Euro 5 standartlarına cavab verən avtomobillərdə tətbiq olunur.
EGR Sistemində Yaranan Problemlər
EGR sisteminin ən geniş yayılmış problemi klapanın və boruların karbonla tutulmasıdır. Egzoz qazlarında olan karbon hissəcikləri zamanla sistemin müxtəlif komponentlərində yığılıb onların funksionallığını azalda bilər. Bu halda EGR klapanı ilişir və ya tamamilə açıq və ya bağlı vəziyyətdə qala bilər ki, bu da mühərrikin düzgün işləməməsinə səbəb olur.
Digər bir ümumi problem EGR soyuducusunun zədələnməsi və ya sızmasıdır. Bu zaman soyuducudan keçən qazlar antifrizi çirkləndirə bilər və nəticədə mühərrikdə ciddi nasazlıqlar yaranar. Həmçinin, bəzən EGR sisteminin idarəetmə sensorları düzgün siqnal göndərmədikdə, sistem lazımi vaxtda aktiv və ya passiv olmaya bilər, bu isə performansın və yanacaq sərfiyyatının pisləşməsinə səbəb olar.
EGR Sisteminin Baxımı və Təmiri
EGR sisteminin düzgün işləməsi üçün mütəmadi olaraq baxım və təmir işləri görülməlidir. Klapanın və boruların təmizlənməsi, sistemdəki karbon qalıqlarının aradan qaldırılması mühərrikin performansını artırır və NOx emissiyasını azaldır. Bu xidmətlər ixtisaslı avtomobil texniki servislərində həyata keçirilməlidir.
Əgər EGR klapanı mexaniki və ya elektron nasazlığa görə işləmirsə, onun dəyişdirilməsi vacib ola bilər. Müasir avtomobillərdə EGR klapanları əksər hallarda idarəetmə bloku tərəfindən diaqnostik testlərlə yoxlanılır və nasazlıq kodu vasitəsilə müəyyən edilir. Vaxtında müdaxilə edilmədikdə bu problem digər mühərrik hissələrinə də zərər vura bilər.
EGR və Emissiya Standartları
Avtomobil istehsalçıları EGR sistemini ətraf mühitə olan təsiri azaltmaq üçün emissiya standartlarına cavab verəcək şəkildə dizayn edirlər. Avropa ölkələrində qəbul olunmuş Euro standartları çərçivəsində EGR texnologiyası mühərrik istehsalında vacib komponentə çevrilmişdir. Xüsusilə Euro 3, Euro 4 və daha yüksək səviyyəli normativlər dizel mühərriklərdə EGR sisteminin geniş tətbiqinə səbəb olub.
Amerikada da EPA tərəfindən müəyyən edilən emissiya standartları EGR texnologiyasının inkişafını təşviq etmişdir. ABŞ-da “Tier” adlı sistem çərçivəsində tətbiq olunan qaydalar da avtomobil istehsalçılarını daha təmiz texnologiyalara yönəldib. EGR sistemləri yalnız avtomobillərdə deyil, həm də tikinti texnikası və yük avtomobillərində geniş şəkildə istifadə olunur.
EGR Sisteminin Alternativləri
EGR sistemi NOx emissiyasını azaltmaq üçün effektiv vasitə olsa da, texnologiyanın özünəməxsus məhdudiyyətləri var. Bu səbəbdən bəzi istehsalçılar EGR-yə alternativ olaraq digər sistemlərə yönəliblər. Bunlara Selektiv Katalitik Reduksiya (SCR), Dizel Partikül Filtrləri (DPF) və s. sistemlər daxildir.
SCR sistemi NOx qazlarını xüsusi məhlul (AdBlue) ilə neytrallaşdırır və çox vaxt EGR ilə birlikdə işləyir. Bəzi yeni nəsil avtomobillərdə EGR sistemi yalnız aşağı dövrlərdə aktiv olur, yüksək sürətdə isə SCR üstünlük təşkil edir. Bu cür kombinə edilmiş sistemlər daha aşağı emissiya dəyərlərinə nail olmaq üçün istifadə olunur.
EGR Sisteminin Avtomobil Seçimində Rolu
Yeni avtomobil seçərkən EGR sisteminin mövcudluğu və növü də nəzərə alınmalıdır. Xüsusilə dizel mühərrikə sahib olan avtomobillərdə bu sistemin olması və düzgün işləməsi çox vacibdir. Bəzi sürücülər EGR sistemini deaktiv etməklə mühərrik gücünü artırmaq istəsələr də, bu yanaşma həm ekoloji baxımdan, həm də texniki baxımdan düzgün sayılmır.
Əgər avtomobil ikinci əl bazardan alınırsa, EGR sisteminin vəziyyəti texniki baxış zamanı mütləq yoxlanmalıdır. Sistemdə problem olduqda, bu, həm mühərrik gücünə, həm yanacaq sərfiyyatına, həm də texniki baxışdan keçmək ehtimalına mənfi təsir göstərə bilər. Texnoloji biliklərə sahib olmaq sürücünün daha düzgün seçim etməsinə imkan yaradır.
EGR sistemi müasir mühərrik texnologiyalarında ətraf mühitin qorunması və mühərrik performansının optimallaşdırılması baxımından əhəmiyyətli yer tutur. Bu sistem vasitəsilə azot oksidlərinin atmosferə buraxılması ciddi şəkildə azaldılır, bu isə həm təbiət, həm də insan sağlamlığı üçün faydalıdır. Müxtəlif EGR texnologiyalarının inkişafı göstərir ki, avtomobil sənayesi ekoloji dəyərlərə daha çox diqqət ayırmağa başlamışdır.
Avtomobil istifadəçiləri və texniki mütəxəssislər EGR sisteminin prinsiplərini, üstünlüklərini və zəif cəhətlərini anladıqda, bu sistemin texniki baxımdan düzgün işləməsi təmin oluna bilər. Müntəzəm texniki qulluq və nasazlıqların vaxtında aradan qaldırılması, EGR sisteminin səmərəli işləməsini və uzunömürlü olmasını təmin edir. Gələcəkdə EGR texnologiyalarının daha da inkişaf etdirilərək yeni emissiya normalarına uyğunlaşdırılması gözlənilir.
Ən Çox Verilən Suallar
EGR sistemi mühərrikin yanma kamerasına qayıdan egzoz qazları ilə NOx (azot oksidləri) emissiyasını azaltmaq məqsədi daşıyır.
Klapan nasaz olduqda mühərrikdə güc itkisi, titrəmə, qara tüstü və yanacaq sərfiyyatında artım müşahidə edilə bilər.
Xeyr, əsasən dizel mühərriklərdə tətbiq olunur, bəzi benzin mühərrikli avtomobillərdə də mövcuddur, lakin hamısında deyil
Bəli, dizel mühərriklərdə daha geniş istifadə olunur və daha kompleks struktura malikdir.
Bəzi hallarda azalda bilər, xüsusən də düzgün işlədikdə dizel mühərriklərdə səmərəliliyi artırır.
Texniki baxımdan mümkündür, lakin hüquqi və ekoloji baxımdan düzgün deyil, eyni zamanda texniki baxışdan keçməyə mane ola bilər.
Çox vaxt xeyr. Çünki emissiya normativləri pozula bilər və sistem diaqnostikada nasazlıq kimi göstərilər.
Adətən hər 20.000–30.000 kilometrdə və ya ildə bir dəfə profilaktik təmizləmə tövsiyə olunur.
Minimal güc itkisi baş verə bilər, lakin mühərrikin ümumi performansına ciddi təsir etməməlidir.
EGR sistemi NOx qazlarının yaranmasının qarşısını alır, SCR isə artıq yaranmış NOx qazlarını neytrallaşdırır.
