Ehsan : Mənası, Dini baxımdan izahı

Ehsan anlayışı Azərbaycan cəmiyyətində dərin köklərə malik olan mənəvi və sosial bir ənənədir. Bu anlayış, sadəcə maddi yardım göstərmək deyil, eyni zamanda paylaşmaq, mərhəmət göstərmək, Allah rizası üçün başqasına əl tutmaq mənalarını da özündə birləşdirir. Ehsan həm dini, həm mədəni, həm də insani baxımdan mühüm yer tutur. Xüsusilə yas mərasimlərində və xeyriyyə tədbirlərində rast gəldiyimiz bu ənənə, Azərbaycan xalqının həm dini inanclarını, həm də bir-birinə qarşı olan sosial məsuliyyət hissini ifadə edir.Tarixən formalaşan ehsan ənənəsi təkcə İslam dini ilə əlaqələndirilmir, həmçinin türk-islam mədəniyyəti və yerli adət-ənənələr fonunda da inkişaf etmişdir. Əslində ehsan həm bir ibadət növü, həm də insanların bir-biri ilə həmrəylik içində yaşamasını təmin edən sosial davranış formasıdır.

Ehsan sözünün mənası və dil baxımından izahı

“Ehsan” sözü ərəb mənşəlidir və “yaxşılıq etmək”, “lütf göstərmək”, “gözəl davranmaq” anlamlarını ifadə edir. Eyni kökdən olan “ihsan” sözü ilə də tez-tez qarışdırılsa da, ehsan daha çox konkret əməl və davranış forması ilə əlaqələndirilir. Ərəb dilindəki “h-s-n” kökü gözəllik, yaxşılıq, təmizlik kimi anlayışlara işarə edir. Quranda və İslam fiqhində ehsan anlayışı Allaha olan sevgi və qorxu arasında bir tarazlıqla edilən ibadətlər və insanlara yönəlmiş yaxşı əməllərlə əlaqələndirilir.

Azərbaycan dilində və gündəlik ünsiyyətdə ehsan ifadəsi adətən yas məclisləri ilə əlaqələndirilir, lakin onun anlam dairəsi çox daha genişdir. Bu genişlik, həm dini, həm etik, həm də mədəni komponentləri bir araya gətirərək ehsanı daha da kompleks bir anlayış halına gətirir.

İslamda ehsan anlayışı

İslam dinində ehsan, üç əsas təməl anlayışdan biridir: iman, islam və ehsan. Peyğəmbər Məhəmməd (s.a.s.) bir hədisində ehsanı belə tərif etmişdir: “Ehsan odur ki, sən Allahı görürmüş kimi ibadət edəsən. Sən Onu görməsən də, O səni görür.”

İslamda ehsan həm Allahla olan münasibətdə, həm də insanlarla olan davranışlarda təzahür edir. Quranın müxtəlif ayələrində ehsan anlayışı xeyirxahlıq, səbir, bağışlama, zəkat, sədəqə və yetimlərə, kasıblara qayğı göstərmə ilə əlaqələndirilmişdir. Ehsan anlayışı, müsəlmanın sadəcə öz mənəvi təmizliyinə deyil, eyni zamanda cəmiyyətə olan məsuliyyətinə də diqqət yetirməsini tələb edir.

Ehsanın dini ayinlərdə yeri

Ehsan dini mərasimlərdə xüsusilə mühüm yer tutur. Xüsusilə İslamda və Azərbaycanın şiə bölgələrində yas mərasimlərində edilən ehsan, ölən şəxsin ruhuna dua və savab məqsədi daşıyır. Bu mərasimlərdə qohumlara, qonşulara, tanışlara yemək verilir və Quran oxunur. Bəzən bu məclislər insanları maarifləndirmək üçün dini nitqlərlə də müşayiət olunur.

Ehsan mərasimləri, həm də insanlar arasında birgəlik və birlik duyğusunu gücləndirən sosial hadisəyə çevrilmişdir. İnsanlar bir araya gələrək həm başsağlığı verir, həm də ehsan süfrəsi ətrafında birgə dua edərək mərhumun ruhuna rəhmət diləyirlər. Bu eyni zamanda psixoloji bir dəstək və kollektiv yas formasına çevrilir.

Ehsanın tarixi və sosial-mədəni kökləri

Ehsan anlayışı təkcə İslam dini ilə yaranmamış, onun kökləri daha qədim türk və qafqaz xalqlarının mərasim və adətlərinə də dayanır. Xüsusilə ölmüş insanın arxasınca təşkil edilən qonaqlıqlar və sadə ehsan mərasimləri qədimdən bəri insanların kollektiv şəkildə hüznlərini paylaşmaq vasitəsi olmuşdur.

Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində ehsan fərqli şəkildə həyata keçirilmişdir. Məsələn, bəzi bölgələrdə ehsan yalnız bir dəfə təşkil olunur, bəzilərində isə üçüncü, yeddinci, qırxıncı və il mərasimləri şəklində ardıcıl davam etdirilir. Bu mərasimlər təkcə dini yox, həm də sosial münasibətlərin bir göstəricisi kimi dəyərləndirilir.

Yas mərasimlərində ehsan və onun simvolizmi

Yas mərasimlərində təşkil edilən ehsan süfrəsi, mərhumun arxasınca edilən dua və xeyir-dualarla müşayiət olunur. Bu mərasimlərdə süfrəyə verilən yeməklər, ənənəvi olaraq sadə və halal məhsullardan hazırlanır. Yeməyin özü bir ibadətə çevrilir. Süfrəyə oturan insanlar yalnız qida ilə deyil, həm də ruhi birliklə qidalanmış olurlar.

Ehsan süfrəsi çox vaxt mərhumun ailəsinin qürurunu və mərhumun həyatda qazandığı hörmətin bir simvolu kimi qəbul olunur. Bu səbəbdən bəzən ailələr maddi baxımdan çətin vəziyyətdə olsa belə, bu ənənəni davam etdirmək üçün əllərindən gələni edirlər.

Ehsanın savab və dini baxımdan dəyəri

Ehsan vermək İslam dinində savab işlərdən biri hesab olunur. Bu, insanın mərhəmət duyğusunun göstəricisi olmaqla yanaşı, Allahın rizasını qazanmaq niyyəti ilə edilir. Quran ayələrində və hədislərdə göstərilir ki, yetimə, kasıba, yolçulara və ehtiyac içində olanlara edilən yardım və ehsan Allah qatında yüksək əməllərdən sayılır.

Savab qazanmaq məqsədilə edilən ehsan həm də insanın günahlarının bağışlanmasına səbəb ola bilər. Bu mənada ehsan həm fərdi ibadət, həm də ictimai məsuliyyət formasıdır. Müsəlmanlar üçün ehsan həm də axirətə hazırlıq, dünyada etdikləri yaxşılıqların nəticəsini orada görmək niyyəti daşıyır.

Müasir dövrdə ehsan ənənəsinin dəyişimi

Zaman keçdikcə ehsan ənənəsi də bir sıra dəyişikliklərə məruz qalmışdır. Əvvəllər sadə yeməklərlə keçirilən ehsan mərasimləri indi bəzən çox təmtəraqlı və bahalı şəkildə təşkil olunur. Bəzi hallarda isə ehsan vermək sosial yarışa çevrilir. Bu dəyişikliklər bəzən dini və mənəvi dəyərləri kölgədə qoyaraq yalnız formal xarakter daşıyır.

Müasir dövrdə bəzi ailələr ehsanı daha sadə və səmərəli formada təşkil etməyə üstünlük verir. Bəziləri isə mərhumun adına ehsan əvəzinə sədəqə verir, Quran paylayır, yetimlərə yardım edir, kimsəsizlərə yemək verir. Bu da ehsanın ruhuna daha uyğun sayılır.

Ehsan və sosial məsuliyyət

Ehsan yalnız dini bir borc deyil, eyni zamanda sosial məsuliyyət nümunəsidir. İnsanların bir-birinə yardım etməsi, çətin gündə dəstək göstərməsi cəmiyyətin ümumi rifahına və birliyinə töhfə verir. Ehsan anlayışı ilə böyüyən insanlar başqalarının dərdini daha tez anlayır, empati qurur və cəmiyyətin sosial təbəqələri arasında uçurumların qarşısı alınır.

Bu baxımdan ehsan yalnız mərhumun xatirəsinə deyil, həm də canlılara yönəlmiş bir mərhəmət hərəkətidir. Bu ənənənin yaşadılması gələcək nəsillərə də paylaşma, yardımsevərlik və mənəvi dəyərlərə hörmət duyğusu aşılayır.

Ehsanla bağlı tənqidlər və yanlış anlaşılmalar

Bəzi hallarda ehsan mərasimləri tənqid olunmaqdadır. Əsas tənqid ondan ibarətdir ki, bəzi ailələr sosial təzyiq və ictimai baxışlara görə, imkanlarından artıq xərclərlə ehsan təşkil edirlər. Bu, həm dini baxımdan, həm də sosial ədalət baxımından qəbuledilməz sayılır.

Ehsanın məqsədi riyakarlıq, təmtəraq və ya göstərmək deyil, səxavət və mərhəmət olmalıdır. Bəzən ehsan “adətə çevrilmiş məcburiyyət” halına gəlir və bu da onun dini mahiyyətini kölgəyə salır. Əslində isə İslamda insanın imkanları daxilində səmimi niyyətlə etdiyi hər bir yaxşılıq dəyərli sayılır.

Ehsanla bağlı müasir təşəbbüslər və alternativlər

Son dövrlərdə ehsan anlayışına yeni yanaşmalar da müşahidə olunur. Bəzi ailələr ehsan üçün toplanmış vəsaiti xeyriyyə təşkilatlarına bağışlayır, ağac əkir, məktəblərə yardım edir və ya sosial layihələrə sərf edirlər. Bu da ehsanın həm sosial, həm də dini təsirini artırır.

Yeni nəsil daha çox bu cür rasional və cəmiyyətə yönəlmiş ehsan formalarını dəstəkləyir. Bu, ehsanı formal mərasim olmadan da yaşatmağın mümkünlüyünü sübut edir.

Ehsan anlayışı Azərbaycan xalqının dini, mədəni və sosial həyatında dərin izlər buraxmış və bu günə qədər öz aktuallığını qoruyub saxlamışdır. Ehsan sadəcə bir mərasim deyil, həm də dərin mənəvi mahiyyətə malik bir sosial davranış modelidir. O, insanları bir-birinə yaxınlaşdırır, birliyə çağırır və mərhəmət hissini gücləndirir. Bu ənənənin məqsədi riyakarlıq və nümayişkarlıq deyil, təvazökarlıqla və Allah rizası üçün edilən xeyirxahlıqdır. Cəmiyyət olaraq bu dəyərləri qorumaq, ehsanı əsil mənasında yaşatmaq bizim həm dini, həm də insani borcumuzdur.