Emosiya: Düşüncə,Qərarvermə,Hiss

İnsan həyatının hər bir anı duyğularla yoğrulub. Göz yaşı, sevinc gülüşü, qəzəb, qorxu, təşviş və həyəcan – bütün bunlar sadəcə davranış forması deyil, dərin bir psixoloji və fizioloji hadisənin – emosiyanın təzahürüdür. Emosiya insan varlığının ayrılmaz hissəsidir. O, bizi yalnız fərdi canlı kimi deyil, eyni zamanda sosial və mədəni bir varlıq kimi formalaşdırır. Hər bir emosiya düşüncəmizə, qərarvermə qabiliyyətimizə, münasibətlərimizə və sağlamlığımıza birbaşa təsir göstərir.

Bəzən bir sözlə açıqlaya bilmədiyimiz duyğular, daxildə qopan tufanlar və ya səssiz sevinclər əslində emosiyaların müxtəlif təzahür formalarıdır. İnsan davranışlarının böyük bir qismi emosional vəziyyətlə bağlı formalaşır. Məhz bu səbəbdən emosiyaların mahiyyətini, funksiyalarını və təsirlərini anlamaq yalnız psixologiya elminin deyil, gündəlik həyatın da əsas komponentidir. Emosiya anlayışı psixoloji, nevroloji, sosial və hətta fəlsəfi baxımdan geniş tədqiq olunur və bu baxışların hər biri onun insan həyatındakı yerini daha da aydınlaşdırmağa kömək edir.

Emosiyanın anlayışı və mənşəyi

Emosiya – latın mənşəli “emovere” sözündən yaranıb və “hərəkət etdirmək”, “tərpətmək” anlamını verir. Bu, onun insanın daxili aləmini oyadan, bir növ onu hərəkətə gətirən güc olduğunu ifadə edir. Psixologiyada emosiya fərdin bir hadisə, obyekt və ya insan qarşısında yaşadığı subyektiv hisslər və fizioloji reaksiyalar sistemidir. Emosiya, duyğulara nisbətən daha ani, impulsiv və qısa müddətli olur. Bu onu hisslərdən ayıran əsas cəhətlərdəndir.

Emosiyalar təkcə psixoloji deyil, həm də bioloji hadisə kimi dəyərləndirilir. Bu səbəbdən təkamül psixologiyası emosiyaların insanın adaptasiya mexanizmlərində vacib yer tutduğunu vurğulayır. Məsələn, qorxu emosiyası insana təhlükədən qaçmaq, sevinc isə sosial əlaqələr qurmaq üçün motivasiya yaradır.

Emosiyanın əsas növləri

Elmi baxımdan emosiyalar müxtəlif kateqoriyalara bölünür. Əsasən aşağıdakı əsas emosional hallar müəyyən olunur:

• Sevinc – pozitiv emosiyadır. Məqsədə çatmaq, mükafat qazanmaq, yaxın insanlarla təmas zamanı yaranır. Sosial bağlılığı artırır.
• Qorxu – təhlükə və ya itki hissi ilə bağlı yaranan müdafiə emosiyasıdır. Fizioloji olaraq ürək döyüntüsünü artırır, qaçma və ya döyüş reaksiyasını tetikler.
• Qəzəb – təhdid və ya ədalətsizliyə qarşı reaksiya kimi formalaşır. Müsbət və mənfi nəticələr doğura bilər.
• Kədər – itki, uğursuzluq və ya sosial ayrılıq zamanı yaranır. Daxili düşüncəni gücləndirir.
• Təəccüb – gözlənilməz bir hal qarşısında yaranan ani emosiyadır. Yeni informasiyaya diqqəti artırır.
• İyrənmə – zərərli və ya təhlükəli hesab edilən obyekt və hadisələrə qarşı reflektor reaksiyadır.

Bu əsas emosiyalar universal xarakter daşıyır. Yəni, bütün insanlar mədəniyyətdən asılı olmayaraq bu emosiyaları yaşayır və demək olar ki, oxşar şəkildə ifadə edirlər.

Emosiyaların fizioloji əsasları

Emosiya yalnız psixoloji proses deyil, o, eyni zamanda fizioloji dəyişikliklər də yaradır. Beyində əsasən limbik sistem(hipotalamus, amigdala, talamus və s.) emosional reaksiyaların mərkəzi hesab olunur. Məsələn, amigdala qorxu reaksiyasının yaranmasında birbaşa iştirak edir.

Emosiya zamanı ürək döyüntüsü artır, tənəffüs sürətlənir, bəzi hormonlar – adrenalin, kortizol və serotonin ifraz olunur. Bu dəyişikliklər insanın davranışını dəyişdirərək müəyyən hadisəyə uyğun reaksiya verməsini təmin edir.

Həmçinin, uzunmüddətli mənfi emosiyalar orqanizmdə xroniki stressə, immun sistemin zəifləməsinə və psixosomatik xəstəliklərə səbəb ola bilər. Bu, emosiyaların təkcə psixoloji deyil, həm də fiziki sağlamlıq üçün nə qədər vacib olduğunu göstərir.

Emosiyaların sosial rolu

İnsan sosial varlıqdır və emosiyalar bu sosiallaşmanın əsas vasitələrindən biridir. Biz başqasının üzü, tonu, mimikası və jestləri ilə onun emosional vəziyyətini anlayırıq. Məhz bu cəhətdən emosiyalar insanlar arasında əlaqə qurma, empatiya göstərmə və birlik hissi yaratma baxımından əvəzsiz rola malikdir.

Uşaqlıqdan etibarən insan ətrafındakılarla emosional reaksiyalar əsasında münasibət qurur. Ailə daxilində sevgiyə, məktəbdə anlayışa, iş yerində hörmətə əsaslanan münasibətlər emosional bağların güclənməsi ilə daha sabit və davamlı olur. Empatiya, başqasının emosiyasını anlamaq qabiliyyəti isə uğurlu sosial münasibətlərin açarıdır.

Emosiya və qərarvermə

Ən rasional hesab edilən qərarlar belə emosiyaların təsirindən tam azad olmur. Neyropsixoloji araşdırmalar göstərir ki, insanın qərar vermə prosesində emosiyalar kritik rol oynayır. Müsbət emosiyalar riskə daha açıq davranışa səbəb olurkən, mənfi emosiyalar daha ehtiyatlı yanaşmanı gücləndirir.

Məşhur neyrobioloq Antonio Damasionun araşdırmaları göstərib ki, emosiya mərkəzlərində zədə olan insanlar qərar vermə qabiliyyətində ciddi çətinliklər yaşayır, baxmayaraq ki, onların intellektual səviyyələri normaldır. Bu, emosiyanın ağıldan kənar deyil, ağılla birgə işləyən funksional sistem olduğunu sübut edir.

Emosiyaların idarə olunması

Emosiyaların idarə olunması şəxsin psixoloji sağlamlığının qorunmasında vacibdir. Emosional intellekt, yəni öz və başqalarının emosiyalarını anlama və tənzimləmə qabiliyyəti, müasir dövrdə uğurun əsas amillərindən biri sayılır.

Emosiyaları idarə etməyin bəzi yolları bunlardır:

• Öz emosiyalarını tanımaq və onları qəbul etmək
• Dərin nəfəs, meditasiya, pozitiv düşüncə kimi metodlardan istifadə
• Daxili dialoqda “mən nəyə görə bu cür hiss edirəm?” sualını vermək
• Sosial dəstək almaq və paylaşmaq
• Çətin emosiyaları ifadə etmək üçün yaradıcı vasitələrdən istifadə (musiqi, yazı, rəsm və s.)

İdarə olunmayan emosiyalar impulsiv davranışlara, münasibət pozuntularına və ruhi xəstəliklərin yaranmasına səbəb ola bilər. Ona görə də emosional özünüdərketmə hər bir fərdin şəxsi inkişafında əsas mərhələlərdən biridir.

Uşaqlarda emosiyaların inkişafı

Emosiya insan həyatında doğulduğu andan başlayaraq formalaşır. Körpəlik dövründən başlayaraq, uşaqlar ətrafdan gələn stimullara emosional reaksiyalar verirlər. Ağlama, gülümsəmə, qorxma və ya həyəcanlanma kimi ilkin emosiyalar tədricən formalaşır və sosial mühitin təsiri ilə inkişaf edir.

Valideynlərin, müəllimlərin və yaxın ətrafın emosional münasibəti uşaqlarda emosional inkişaf üçün əsas baza yaradır. Sevgi dolu, empatik mühitdə böyüyən uşaq öz emosiyalarını düzgün ifadə etməyi və başqalarının hisslərinə hörmətlə yanaşmağı öyrənir.

Emosiya və incəsənət

Emosiyalar incəsənətin əsas qida mənbəyidir. Musiqi, ədəbiyyat, rəsm, teatr və film kimi sənət növləri insanın daxili dünyasını ifadə etmək, paylaşmaq və anlamaq üçün emosiyalara əsaslanır. Bir şairin yazdığı şeirdə, bir bəstəkarın bəstələdiyi musiqidə, bir aktyorun səhnədə canlandırdığı obrazda emosiya əsas rol oynayır.

İncəsənət vasitəsilə emosiya həm ifadə, həm də terapiya vasitəsinə çevrilir. Emosional yüklü sənət əsərləri insanları düşündürür, təsirləndirir və bəzən sağaldır. Buna görə də emosiya estetik zövqün də ayrılmaz hissəsidir.

Emosiya və ruh sağlamlığı

Psixoloji sağlamlıq emosiyaların balanslı və sağlam şəkildə yaşanmasından keçir. Depressiya, panik atak, bipolyar pozuntu və digər ruhi xəstəliklərin əksəriyyəti emosiyaların pozulmuş tənzimlənməsi ilə əlaqəlidir. Uzunmüddətli emosional yük insanın gündəlik funksiyalarını zəiflədə bilər.

Psixoloqlar və psixoterapevtlər emosiyalarla işləmək üçün müxtəlif terapiya metodlarından istifadə edirlər. Məsələn, koqnitiv-davranış terapiyası emosional avtomatik düşüncələrin aşkarlanaraq dəyişdirilməsinə kömək edir. Həmçinin, mindfulness və emosional dəstək qrupları da emosiyaların sağlam şəkildə ifadəsinə və tənzimlənməsinə imkan yaradır.

Emosiyalar insan varlığının ən əsas, ən orijinal təzahürlərindən biridir. Onlar bizi hiss edən, anlayan, cavab verən və əlaqə qura bilən varlıqlara çevirir. Emosiyalar yalnız hiss olaraq yaşanmaz, həm də davranış, sağlamlıq, münasibətlər və qərarvermə proseslərimizi müəyyənləşdirir. Onları anlamaq, düzgün yönləndirmək və ifadə etmək hər bir insanın həyat keyfiyyətini yüksəldən bacarıqdır. Emosiya nə qədər səmimi və realdırsa, insan da bir o qədər bütöv və güclü olur. Duyğularımızı tanımaq və idarə etmək həyatımızda harmoniya və daxili sabitlik yaradır.

Ən Çox Verilən Suallar