Yer üzündəki müxtəlif təbii landşaftlar içərisində meşələr bəşəriyyət üçün həm estetik, həm də ekoloji baxımdan əvəzolunmaz əhəmiyyətə malikdir. Bu meşə tipologiyası içərisində enliyarpaqlı meşələr xüsusi yer tutur. Enliyarpaqlı meşələr yalnız zəngin flora və faunası ilə deyil, həm də iqlimə təsiri, torpağın münbitliyi, su dövriyyəsindəki rolu və insan həyatındakı praktik faydaları ilə diqqət çəkir. Onlar həm karbon sinki funksiyasını yerinə yetirərək iqlim dəyişikliyinə qarşı əhəmiyyətli bufer rolunu oynayır, həm də genetik müxtəlifliyin qorunmasında mühüm əhəmiyyət daşıyır.
Enliyarpaqlı meşələr əsasən mülayim və subtropik iqlim qurşaqlarında rast gəlinir. Bu meşələrdəki ağaclar, adından da göründüyü kimi, enli və geniş yarpaqlara malikdir və çox zaman yarpaqlarını payız mövsümündə tökürlər. Bu meşələrin əsas xüsusiyyəti onların yüksək biokütləyə və biomüxtəlifliyə sahib olmalarıdır. Azərbaycan da daxil olmaqla, Qafqaz regionu bu baxımdan unikal zonalardan biridir.
Coğrafi yayılma və iqlim şəraiti
Enliyarpaqlı meşələr əsasən Şimali Amerika, Avropa, Qərbi Asiya və Şərqi Asiyanın mülayim enliklərində yayılmışdır. Bu meşə tipi dörd fəsli olan iqlim zonalarına uyğunlaşmışdır. Yayda temperatur yüksək, qışda isə nisbətən mülayim keçir. Yağıntı nisbətən bərabər paylanır, bu da bitki örtüyünün davamlı inkişafını təmin edir.
Azərbaycanda enliyarpaqlı meşələr əsasən Böyük Qafqazın cənub-şərq yamaclarında, Kiçik Qafqazda və Talış dağlarında yayılmışdır. Xüsusilə Talış bölgəsi – Lənkəran ovalığı və Hirkan meşələri – enliyarpaqlı meşələrin ən zəngin nümayəndələrindəndir. Bu ərazilərdə illik yağıntı 1200–1800 mm arasında dəyişir və rütubətli subtropik iqlim şəraiti hökm sürür ki, bu da enliyarpaqlı meşələrin formalaşması üçün ideal mühit yaradır.
Bitki örtüyü və əsas ağac növləri
Enliyarpaqlı meşələrdə müxtəlif ağac növləri mövcuddur və bu, onların flora müxtəlifliyinin göstəricisidir. Bu meşələrdə fıstıq, palıd, vələs, qızılağac, gürgen, ağcaqayın, cökə, fındıq və şabalıd kimi növlər üstünlük təşkil edir. Həmçinin kol şəklində moruq, zoğal, yemişan, əzgil, dəmir ağacı və digər endemik növlər də geniş yayılmışdır.
Hirkan meşələri nadir növlərlə zəngindir. Burada relikt bitkilər – yəni buz dövründən bu günə qədər dəyişmədən qalan növlər – geniş yayılıb. Hirkan vələsi, Hirkan şabalıdı, dəmir ağacı və Lənkəran akasiyası bu baxımdan mühüm yer tutur. Bu növlər həm genetik müxtəliflik, həm də elmi-tədqiqat baxımından böyük əhəmiyyətə malikdir.
Fauna müxtəlifliyi
Enliyarpaqlı meşələr heyvanlar üçün ideal yaşayış mühitidir. Burada müxtəlif növ məməlilər, quşlar, sürünənlər, amfibiyalar və həşəratlar rast gəlinir. Azərbaycan ərazisində yerləşən meşələrdə ayı, canavar, çaqqal, qaban, cüyür, vaşaq kimi heyvanlar məskunlaşıb. Quş növləri arasında qartal, bayquş, qaratoyuq, keklik, bülbül və s. geniş yayılıb.
Meşələrin mikrofaunası da zəngindir. Onurğasız heyvanlar, xüsusən də torpaq həşəratları, meşənin ekoloji dövranında, humus əmələ gəlməsində və torpağın hava mübadiləsində əhəmiyyətli rol oynayır. Bu, bütövlükdə ekosistemin sağlamlığı və dayanıqlılığı üçün vacibdir.
Təbii balans və ekoloji rol
Enliyarpaqlı meşələr təbii tarazlığın qorunmasında əhəmiyyətli rol oynayır. Onlar torpağın eroziyaya uğramasının qarşısını alır, yeraltı su ehtiyatlarını zənginləşdirir və atmosferdəki karbon qazını udaraq oksigenlə təmin edir. Bitki örtüyü yağış sularını udur, su dövriyyəsini tənzimləyir və selin qarşısını alır.
Bundan əlavə, meşə torpağı üzərində formalaşan humus təbəqəsi onun məhsuldarlığını artırır. Yarpaqların payızda tökülməsi ilə torpağa qida maddələri qaytarılır və bu proses torpağın bioloji aktivliyini gücləndirir. Ekoloji cəhətdən, bu meşələr insan sağlamlığı üçün vacib olan təmiz hava və mikroiqlim yaradır.
İqtisadi və təsərrüfat əhəmiyyəti
Enliyarpaqlı meşələr təkcə təbii sərvət deyil, həm də mühüm iqtisadi resursdur. Bu meşələrdən alınan oduncaq, mebel istehsalında, tikinti sahəsində və digər sənaye sahələrində istifadə olunur. Ağac növləri müxtəlif keyfiyyətlərə malik olduğuna görə, iqtisadi baxımdan əhəmiyyətli xammal mənbəyi sayılır.
Bununla yanaşı, meşələrdən toplanan qeyri-oduncaq məhsulları – məsələn, fındıq, qoz, moruq, göbələk, dərman bitkiləri və arıçılıq məhsulları – yerli əhali üçün əlavə gəlir mənbəyidir. Meşələr həm də turizm və ekoturizm üçün ideal mühit yaradır. Xüsusilə Azərbaycanın cənub bölgəsində bu potensial hələ tam reallaşmamışdır, lakin gələcək üçün perspektivlidir.
İqlim dəyişikliklərinə qarşı dayanıqlılıq
Enliyarpaqlı meşələr iqlim dəyişikliklərinə qarşı təbii bufer rolunu oynayır. Onların fotosintez qabiliyyəti atmosferə atılan karbon qazını udmaqla istixana effekti ilə mübarizədə mühüm rol oynayır. Eyni zamanda, bu meşələr qlobal istiləşmə nəticəsində dəyişən yağıntı rejimlərinə qarşı ekosistemin adaptasiyasına yardımçı olur.
Lakin son onilliklərdə bu meşələr də iqlim dəyişikliyindən təsirlənir. Quraqlıq, temperaturun yüksəlməsi, ziyanverici həşəratların artması və invaziv növlərin yayılması enliyarpaqlı meşələrin tarazlığını pozur. Bu səbəbdən onların qorunması və adaptasiya potensialının artırılması zəruridir.
Qorunma tədbirləri və mühafizə məsələləri
Azərbaycan Respublikasında enliyarpaqlı meşələrin qorunması üçün bir sıra qanunvericilik və praktiki tədbirlər həyata keçirilir. Xüsusi mühafizə olunan təbiət əraziləri – Hirkan Milli Parkı, Qızılağac Milli Parkı və Zaqatala Dövlət Təbiət Qoruğu kimi ərazilər – bu baxımdan mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Meşələrin mühafizəsi yalnız inzibati tədbirlərlə yox, həm də cəmiyyətin ekoloji şüurunun artırılması ilə mümkündür. Təhsilin, maarifləndirmə kampaniyalarının və ekoturizmin təşviqi meşələrin qorunmasına müsbət təsir edir. Yerli icmaların bu prosesə cəlb olunması isə davamlı mühafizə siyasətinin vacib komponentidir.
Təhlükələr və antropogen təzyiqlər
Enliyarpaqlı meşələrin əsas təhdidləri arasında qeyri-qanuni ağac kəsimi, kənd təsərrüfatı məqsədilə meşələrin məhv edilməsi, otlaq sahəsi kimi istifadəsi və urbanizasiya nəticəsində sahə itkisi dayanır. Xüsusilə son illərdə meşə sahələrinin azalma tendensiyası müşahidə olunur.
Bundan əlavə, odun yanacağına tələbatın artması və kənd ərazilərində alternativ enerji mənbələrinin olmaması meşələrin istismarını daha da artırır. Bu baxımdan dayanıqlı meşə idarəçiliyi və alternativ enerji layihələrinin həyata keçirilməsi ön plana çıxır.
Elmi tədqiqatlar və təbiətə yanaşma
Enliyarpaqlı meşələr ekoloji və bioloji elmlər üçün zəngin tədqiqat sahəsidir. Onlar ekologiya, botanika, zoologiya, torpaqşünaslıq və iqlim elmləri üçün real laboratoriya funksiyasını yerinə yetirir. Bu meşələrdə aparılan uzunmüddətli tədqiqatlar təbii prosesləri daha dərindən anlamağa imkan verir.
Təbiətə münasibətdə yeni yanaşmalar, xüsusilə biomimikriya və ekosistem xidmətləri nəzəriyyələri enliyarpaqlı meşələrin təkcə obyekt deyil, həm də model olaraq araşdırılmasına imkan yaradır. Bu meşələrin qorunması gələcək nəsillər üçün bilik və resurs mənbəyinin saxlanılması deməkdir.
Təhsil və ekoloji maarifləndirmə
Cəmiyyətin meşələrə münasibəti onların qorunma səviyyəsini birbaşa müəyyənləşdirir. Bu səbəbdən məktəblərdə, universitetlərdə və qeyri-hökumət təşkilatlarında ekoloji təhsilin gücləndirilməsi, enliyarpaqlı meşələrin əhəmiyyəti ilə bağlı məlumatlandırma tədbirləri həyata keçirilməlidir.
Ekoloji tədris proqramlarında enliyarpaqlı meşələrin rolu xüsusi yer tutmalıdır. Gənc nəslin təbiətə sevgi ilə yanaşması, təbiəti yalnız istismar obyekti kimi deyil, canlı varlıq kimi qəbul etməsi, bu meşələrin gələcəyi üçün vacib addımdır.
Enliyarpaqlı meşələr təbiətin şah əsərlərindən biridir. Onlar həm canlıların yaşadığı unikal ekosistemlər, həm də bəşəriyyət üçün yaşamaq məkanı, təbii resurs və sağlamlıq mənbəyidir. Bu meşələrin qorunması yalnız ekoloji deyil, həm də mədəni və iqtisadi məsələdir. Onların davamlı şəkildə idarə olunması, biomüxtəlifliyin qorunması və iqlim dəyişikliyi ilə mübarizə baxımından vacibdir. Elmi yanaşma, cəmiyyətin iştirakı və dövlət siyasətinin uyğunluğu sayəsində enliyarpaqlı meşələrin sabahı təmin oluna bilər. Onlara sahib çıxmaq – gələcəyə sahib çıxmaq deməkdir.
Enliyarpaqlı meşələr yarpaqları geniş olan ağaclardan ibarət olan meşə tipidir. Onlar əsasən mülayim və subtropik iqlim qurşaqlarında – Avropa, Asiya, Amerika və Azərbaycanda yerləşir.
Əsas ağac növlərinə vələs, palıd, fıstıq, gürgen, qızılağac, şabalıd, cökə, fındıq və Hirkan bölgəsində dəmir ağacı daxildir.
Onlar karbon qazını udur, oksigen ifraz edir, su dövranını tənzimləyir, torpağı qoruyur və canlılar üçün yaşayış mühiti yaradır.
Əsasən Talış dağları (Hirkan meşələri), Böyük və Kiçik Qafqaz bölgələrində – Qəbələ, Zaqatala, Şəki və Lənkəran ətrafında yayılıb.
Ayılar, cüyürlər, vəhşi pişiklər, quş növləri, sürünənlər və müxtəlif həşərat növləri bu meşələrdə yaşayır.
Qanunlarla mühafizə, qeyri-qanuni ağac kəsiminin qarşısı, ekoturizmin inkişafı və əhalinin maarifləndirilməsi əsas tədbirlərdir.
Oduncaq, dərman bitkiləri, fındıq, qoz, bal və turizm gəlirləri bu meşələrdən əldə edilə bilər.
Quraqlıq, ziyanvericilərin yayılması və istilik artımı meşələrin biomüxtəlifliyini və inkişafını təhdid edir.
Bəli. Ekoturizm, yürüşlər, təbiət müşahidəsi və sağlamlıq turizmi bu meşə ərazilərində mümkün və faydalıdır.
Ekosistem monitorinqi, bitki və heyvan növlərinin araşdırılması, torpaq və iqlim dəyişkənliyinin öyrənilməsi kimi sahələrdə elmi tədqiqatlar aparılır.
