XX əsrin beynəlxalq siyasət tarixində milli kimlik uğrunda mübarizələr, mərkəzdənqaçma meylləri və etnik təmayüllü hərəkatlar önəmli yer tutur. Belə ideologiyalardan biri də Kipr adasında tətbiq olunmuş və Cənubi Kipr Yunanlarının əsas məqsədlərindən birinə çevrilmiş enozis siyasəti idi. Enozis yunan dilində “birləşmə” deməkdir və konkret halda Kiprin Yunanıstana birləşdirilməsi ideyasını ifadə edirdi. Bu siyasət təkcə adanın daxili münasibətlərinə deyil, həmçinin Türkiyə-Yunanıstan münasibətlərinə, Böyük Britaniyanın kolonial siyasətinə və ümumiyyətlə, Şərqi Aralıq dənizi regionunun geosiyasi xəritəsinə ciddi təsir göstərmişdir.
Enozis ideyası ilk baxışda etnik-mədəni inteqrasiya arzusu kimi görünə bilərdi, lakin onun həyata keçirilməsi istiqamətində atılan addımlar, xüsusilə Kipr türklərinə qarşı yönələn zorakılıq və siyasi təzyiqlər, məsələnin milli birlikdən çox, ərazi və hakimiyyət iddiasına əsaslandığını göstərdi. Enozis hərəkatı yalnız ideoloji deyil, həm də silahlı və təşkilatlanmış şəkildə aparılan uzunmüddətli bir strategiya idi. Nəticədə Kiprdə etnik zəmində parçalanma dərinləşdi, münaqişələr alovlandı və 1974-cü ildə adanın ikiyə bölünməsi ilə nəticələndi.
Enozisin mənşəyi və tarixi kökləri
Enozis ideyasının kökləri XIX əsrdəki yunan millətçiliyinə dayanır. O dövrdə “Megali İdea” adlı böyük Yunanıstan arzusu formalaşmışdı. Bu ideologiyanın məqsədi Bizans İmperiyasının tarixi sərhədlərinə qədər ərazilərin Yunanıstana birləşdirilməsi idi. Buna Konstantinopol (indiki İstanbul), Pontus, Trakya və Kipr kimi ərazilər daxil idi. Kipr 1878-ci ildən Böyük Britaniyanın nəzarətinə keçdikdən sonra enozis ideyası daha da fəallaşdı. Ada əhalisinin əksəriyyəti yunan əsilli olsa da, ciddi sayda türk icması da mövcud idi və onlar bu ideologiyanı öz təhlükəsizliyi üçün təhdid kimi qəbul edirdilər.
1925-ci ildə Kipr rəsmi şəkildə Britaniya müstəmləkəsinə çevrildi. Bu dövrdə enozis ideyası təkcə xalq arasında deyil, həm də Yunanıstanda və Kipr pravoslav kilsəsində dəstəklənirdi. 1931-ci ildə baş vermiş üsyan enozisin açıq silahlı formaya keçdiyini göstərdi. Britaniya bu hərəkatı yatırsa da, ideya xalqın şüurunda qalmaqda davam etdi.
1950-ci il referendumu və Yunanıstanın mövqeyi
1950-ci ildə Kipr pravoslav kilsəsinin təşəbbüsü ilə adada qeyri-rəsmi referendum keçirildi. Səs verənlərin 96%-i Kiprin Yunanıstana birləşdirilməsini istədiklərini bildirdi. Hərçənd bu referendum beynəlxalq hüquqi əhəmiyyət daşımırdı, lakin siyasi simvol kimi mühüm hadisə sayıldı. Yunanıstan hökuməti də bu nəticəni dəstəklədi və məsələni beynəlxalq tribunalara çıxarmağa başladı.
Referendum Kipr türkləri və Britaniya administrasiyası üçün birbaşa həyəcan siqnalı oldu. Türk icması bu nəticələri qəbul etmədi və paralel şəkildə özünüqoruma komitələri qurmağa başladı. Beləcə, adada etnik qarşıdurmaların əsasları möhkəmlənmiş oldu.
EOKA təşkilatı və silahlı mübarizə dövrü
1955-ci ildə enozis ideyasını həyata keçirmək üçün EOKA (Ethniki Organosis Kyprion Agoniston) adlı gizli hərbi təşkilat yaradıldı. Bu təşkilat polkovnik Georgios Qrivas tərəfindən idarə olunurdu və məqsədi Britaniya administrasiyasını adadan çıxarmaq və Kipri Yunanıstana birləşdirmək idi. EOKA-nın fəaliyyətləri təkcə müstəmləkə hakimiyyətinə qarşı yox, həm də Kipr türklərinə qarşı yönəlmişdi.
EOKA-nın silahlı hücumları, partlayışlar, sui-qəsdlər və zorakılıq aktları nəticəsində Kiprdə sabitlik pozuldu. 1958-ci ildən etibarən Kipr türkləri silahlı müdafiə təşkilatları (məsələn, TMT – Türk Mukavemet Təşkilatı) yaratmağa məcbur oldular. Adada etnik ayrı-seçkilik, qarşıdurma və insan tələfatı artdı.
Zürich-London razılaşmaları və müstəqil Kipr
1959-cu ildə Türkiyə, Yunanıstan və Böyük Britaniyanın iştirakı ilə keçirilən danışıqlarda Kiprin müstəqil dövlət olması barədə razılaşma əldə edildi. 1960-cı ildə Kipr Respublikası rəsmi şəkildə müstəqil elan olundu. Ancaq bu müstəqillik formal xarakter daşıyırdı. Çünki Yunanlar və Türklər arasında güvən yox idi və siyasi sistem etnik balansı təmin edə bilmədi.
Müstəqillik konstitusiyası türklərə geniş hüquqlar versə də, yunan tərəfi zamanla bu hüquqları məhdudlaşdırmağa başladı. 1963-cü ildə Makariosun təqdim etdiyi konstitusiya dəyişiklikləri türklərin hüquqlarını ciddi şəkildə məhdudlaşdırırdı. Bu isə enozis siyasətinin dolayı yolla davam etdirildiyini göstərirdi.
1974-cü il çevrilişi və Türkiyənin hərbi müdaxiləsi
1974-cü ilin iyulunda Yunanıstanda hakimiyyətdə olan hərbi xunta Kiprdə dövlət çevrilişi təşkil etdi və Nikos Samson adlı enozis tərəfdarını hakimiyyətə gətirdi. Məqsəd Kipri Yunanıstana birləşdirmək idi. Bu, enozis siyasətinin açıq və rəsmi təcəssümü idi.
Bu addım Türkiyə üçün qırmızı xətt sayılırdı. 1960-cı il razılaşmasına əsasən Kiprin üç zəmanətçisi olan dövlətlərdən biri kimi, Türkiyə 20 iyul 1974-cü ildə “Barış Hərəkatı” adı ilə adanın şimalına hərbi müdaxilə etdi. Nəticədə Kiprin şimal hissəsi türk nəzarətinə keçdi və 1983-cü ildə Şimali Kipr Türk Respublikası yaradıldı.
Enozis siyasətinin iflası və nəticələri
1974-cü il hadisələri enozis siyasətinin uğursuzluqla nəticələnməsinə səbəb oldu. Kipr faktiki olaraq iki hissəyə bölündü. Bu günə qədər beynəlxalq hüquq baxımından tanınmayan, amma de-fakto fəaliyyət göstərən Şimali Kipr Türk Respublikası enozisin qarşısının alınmasının simvoluna çevrilmişdir.
Enozis ideologiyası Kipr cəmiyyətində uzunmüddətli parçalanmaya səbəb olmuş, minlərlə insanın həyatını itirməsinə, evlərini tərk etməsinə və etnik gərginliyin qalıcı hala gəlməsinə gətirib çıxarmışdır. Bugünkü Kipr problemi bu siyasətin nəticəsi olaraq dondurulmuş münaqişə kimi qalmaqdadır.
Enozis ideyasının beynəlxalq münasibətlərə təsiri
Enozis siyasəti təkcə Kipr daxilində deyil, həm də Türkiyə-Yunanıstan münasibətlərinə ciddi şəkildə təsir göstərmişdir. İki ölkə arasında bir neçə dəfə müharibə riski yaranmış, NATO daxilində qarşılıqlı inamsızlıq formalaşmışdır. ABŞ, BMT və Avropa İttifaqı dəfələrlə bu məsələni danışıqlar yolu ilə həll etməyə çalışsa da, tərəflər arasında əsaslı razılaşma əldə olunmamışdır.
Bu günə qədər Kipr problemi və onun əsas qaynağı olan enozis siyasəti beynəlxalq hüquq, insan hüquqları və diplomatik həll yolları baxımından aktuallığını saxlayır.
Enozis siyasəti Kipr adasının taleyini müəyyənləşdirən, böyük fəlakətlərə yol açan, regionda etnik və siyasi sabitliyi pozan bir ideologiya olmuşdur. Bu siyasətin həyata keçirilməsi uğrunda edilən cəhdlər adada müstəqil birgəyaşayış modelini tamamilə sıradan çıxarmış, əvəzində silahlı qarşıdurma, dövlət çevrilişləri və hərbi müdaxilə ilə nəticələnmişdir. Enozis uğrunda aparılan mübarizə nə Kipr yunanları üçün, nə də Kipr türkləri üçün arzuolunan nəticələr verməmişdir. Əksinə, bu siyasət cəmiyyətin dərin etnik ziddiyyətlərə sürüklənməsinə və illərlə davam edən bir siyasi problemin formalaşmasına səbəb olmuşdur.
Ən Çox Verilən Suallar
Enozis yunan dilində “birləşmə” deməkdir. Konkret halda Kiprin Yunanıstana birləşdirilməsi ideologiyasını ifadə edir.
Enozis ideyası XIX əsrdə yaranmış “Megali İdea” adlı böyük Yunanıstan konsepsiyasının bir hissəsi olaraq formalaşmış və Kipr üzərində iddialarla aktuallaşmışdır.
Bu siyasət Kipr türklərinə qarşı assimilyasiya və zorakılıq təhdidi yaradırdı, adada etnik münaqişənin əsasını qoyurdu.
EOKA enozis ideyasını həyata keçirmək üçün yaradılmış silahlı yunan gizli təşkilatı idi. Britaniya hakimiyyətinə və Kipr türklərinə qarşı fəaliyyət göstərirdi.
1974-cü ildə enozis məqsədli çevriliş baş verdikdən sonra, Türkiyə 1960-cı il razılaşmasına əsaslanaraq Kiprə hərbi müdaxilə etdi.
Xeyr. 1974-cü il hadisələri bu siyasətin iflası ilə nəticələndi. Kipr iki hissəyə bölündü və Yunanıstana birləşmə baş vermədi.
Minlərlə insan həlak oldu, etnik münaqişə yarandı, adada daimi parçalanma və beynəlxalq böhran formalaşdı.
Türkiyə-Yunanıstan münasibətləri kəskinləşdi, NATO daxilində qarşıdurmalar yarandı, Kipr problemi BMT səviyyəsində həll edilməyən münaqişəyə çevrildi.
Rəsmi olaraq bu ideya dəstəklənmir, lakin bəzi qruplar və şəxslər hələ də Kiprin Yunanıstana birləşməsini istəyir.
Problemin həlli yalnız dialoq, qarşılıqlı etimadın bərpası və hər iki icmanın bərabər hüquqlarını tanıyan federal və ya konsensus əsaslı model əsasında mümkün ola bilər.
