Müasir tibb elmi insan orqanizminin ən incə və mürəkkəb sistemlərini araşdıraraq sağlamlığın qorunmasına və müxtəlif xəstəliklərin qarşısının alınmasına yönəlib. Bu sahələrdən biri də endokrinologiyadır. Endokrinologiya insan orqanizmində hormonların ifrazı, funksiyası və bu hormonların balansının pozulması ilə əlaqədar xəstəlikləri öyrənən bir sahədir. Endokrin sistemi bədəndə metabolizm, inkişaf, enerji sərfiyyatı, əhval-ruhiyyə, bədən çəkisi, yuxu və digər həyati proseslərin tənzimlənməsində mühüm rol oynayır. Bu sistemin fəaliyyətindəki hər hansı pozuntu insanın həyat keyfiyyətinə ciddi şəkildə təsir göstərə bilər.
Bu baxımdan, endokrinoloji mərkəzlər müasir cəmiyyət üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu tibb müəssisələri həm diaqnostika, həm müalicə, həm də profilaktika baxımından endokrin pozuntularla mübarizədə mühüm rol oynayır. Xüsusilə şəkərli diabet, qalxanabənzər vəzi xəstəlikləri, hormonal balanssızlıqlar, artım problemləri və klimakterik sindrom kimi xəstəliklər endokrin mərkəzlərin gündəlik iş rejimində əsas yer tutur. Belə mərkəzlərdə yalnız həkim-endokrinoloqlar deyil, eyni zamanda dietoloqlar, ginekoloqlar, uşaq endokrinoloqları və digər mütəxəssislər də fəaliyyət göstərir.
Azərbaycan cəmiyyətində endokrin xəstəliklərin yayılma faizi ildən-ilə artmaqdadır və bu səbəbdən də ixtisaslaşmış endokrinoloji mərkəzlərə olan ehtiyac da getdikcə artır. Əhali arasında maariflənmə işlərinin aparılması, erkən diaqnostika imkanlarının inkişafı və müasir tibbi texnologiyaların tətbiqi bu mərkəzlərin fəaliyyətini daha da vacib edir.
Endokrinologiya nədir və endokrin sistemi necə işləyir?
Endokrinologiya, insanın daxili sekresiya vəzilərini öyrənən elmdir. Bu vəzilər orqanizmə hormon ifraz edərək müxtəlif funksiyaları tənzimləyir. Endokrin sistemə daxil olan əsas orqanlara aşağıdakılar daxildir: hipofiz vəzi, qalxanabənzər vəzi, böyrəküstü vəzilər, mədəaltı vəzi (xüsusilə insulin ifraz edən hissə), yumurtalıq və xaya vəziləri. Bu vəzilər orqanizmin müxtəlif sistemləri ilə birgə işləyərək bədənin fizioloji tarazlığını qoruyur.
Hormonlar çox az miqdarda ifraz olunsa da, onların təsiri çox genişdir. Məsələn, insulin hormonunun çatışmazlığı şəkərli diabetə, qalxanabənzər vəzi hormonlarının azlığı hipotiroidizmə səbəb ola bilər. Bu hormonların balansının pozulması həyat keyfiyyətini aşağı salır, bəzi hallarda isə həyat üçün təhlükə yaradır. Bu səbəbdən endokrin sistemin müntəzəm yoxlanması vacib sayılır.
Endokrinoloji mərkəzlərin funksiyaları
Endokrinoloji mərkəzlər əsasən ixtisaslaşmış tibb müəssisələri olub, endokrin sistemlə bağlı problemlərin aşkarlanması, diaqnostikası, müalicəsi və nəzarət altında saxlanması məqsədi daşıyır. Bu mərkəzlər aşağıdakı sahələr üzrə xidmət göstərir:
- Diaqnostika: Hormon səviyyələrinin yoxlanılması, ultrasəs müayinələri, MRT, CT və radioizotop tədqiqatlar.
- Müalicə: Əczaçılıq müalicəsi, insulin terapiyası, hormon əvəzləmə müalicəsi və pəhriz planları.
- İzləmə: Xəstələrin uzunmüddətli müşahidəsi və müalicənin effektivliyinin qiymətləndirilməsi.
- Maarifləndirmə: Xalq arasında endokrin xəstəliklər barədə biliklərin artırılması, mütəmadi yoxlanışların təşviqi.
Azərbaycanda endokrinoloji mərkəzlərin rolu
Azərbaycanda endokrin xəstəliklərin artması ilə əlaqədar olaraq bu sahədə fəaliyyət göstərən mərkəzlərin rolu daha da aktuallaşır. Şəhər və rayonlarda fəaliyyət göstərən bu mərkəzlərə müraciət edənlərin sayı hər il artır. Xüsusilə şəkərli diabet və qalxanabənzər vəzi problemləri üzrə müraciətlər üstünlük təşkil edir. Bununla yanaşı, endokrinoloji problemlərlə bağlı erkən yaşlarda diaqnoz qoyulan uşaqların sayı da artmaqdadır.
Azərbaycan Tibb Universitetinin və digər ixtisaslaşmış mərkəzlərin nəzdində fəaliyyət göstərən endokrinoloji bölmələr, həm elmi-tədqiqat, həm də klinik səviyyədə xidmət göstərirlər. Burada çalışan həkimlər beynəlxalq protokollara əsasən diaqnostika və müalicə aparır, yeni terapiya üsullarını tətbiq edirlər.
Endokrinoloji mərkəzlərdə istifadə olunan əsas avadanlıqlar
Müasir endokrinoloji mərkəzlər yüksək texnologiyalı avadanlıqlarla təchiz edilir. Bu avadanlıqların məqsədi dəqiq diaqnoz və effektiv müalicəni təmin etməkdir. Ən çox istifadə edilən texnologiyalar aşağıdakılardır:
- Ultrasəs cihazları: Qalxanabənzər vəzin və digər daxili orqanların görüntülənməsi üçün.
- Laborator analiz sistemləri: Hormon səviyyələrinin təyini üçün yüksək dəqiqlikli cihazlar.
- Glikometr və insulinqəliblər: Diabet xəstələrinin gündəlik istifadə etdiyi avadanlıqlardır.
- Endokrin stimulyasiya test aparatları: Orqanların hormon reaksiyalarını öyrənmək üçün istifadə olunur.
Endokrin xəstəliklərin geniş yayılmış növləri
Endokrinoloji mərkəzlərdə diaqnoz qoyulan və müalicə edilən xəstəliklərin başlıca növləri bunlardır:
- Şəkərli diabet (Tip 1 və Tip 2)
- Hipotiroidizm və hipertiroidizm
- Qalxanabənzər vəzinin düyünləri və şişləri
- Polikistik yumurtalıq sindromu (PCOS)
- Addison xəstəliyi
- Akromeqaliya və gigantizm
- Klimakterik dövr pozuntuları
Bu xəstəliklərin əksəriyyəti həyat boyu nəzarət tələb edən xroniki pozuntulardır və düzgün müalicə ilə xəstələrin normal həyat sürməsi mümkündür.
Endokrinoloji mərkəzə müraciət nə vaxt zəruridir?
İnsanlar çox zaman hormonal pozuntuların simptomlarını başqa xəstəliklərlə qarışıq sala bilər. Aşağıdakı hallarda endokrinoloqa müraciət tövsiyə olunur:
- Səbəbsiz kiloalma və ya arıqlama
- Dəridə quruluq, saç tökülməsi, əsəbilik
- Daimi susuzluq hissi və tez-tez sidiyə getmə
- Yuxusuzluq və ya həddən artıq yuxululuq
- Qadınlarda aybaşı pozğunluqları
- Uşaqlarda böyümənin ləngiməsi
Belə simptomlar varsa, vaxtında müayinə olunmaq ciddi fəsadların qarşısını ala bilər.
Həkim seçimi və ixtisaslaşma
Endokrinoloji mərkəzlərdə çalışan həkimlər bu sahədə ixtisaslaşmış və uzunmüddətli təcrübəyə malik mütəxəssislərdir. Endokrinoloq seçərkən aşağıdakı meyarlara diqqət yetirmək vacibdir:
- Sertifikat və diplomların mövcudluğu
- Beynəlxalq təlim və konfranslarda iştirakı
- Pasiyent rəyləri və təcrübə müddəti
- Müasir müalicə üsullarından istifadə
Peşəkar və empatik yanaşma xəstənin müalicə prosesinə uyğunlaşmasını asanlaşdırır.
Dietoloq və endokrinoloq əməkdaşlığı
Bir çox hallarda endokrin xəstəliklərin müalicəsində pəhriz müalicəsi mühüm yer tutur. Bu səbəbdən endokrinoloji mərkəzlərdə dietoloq-mütəxəssislərin iştirakı zəruridir. Onlar insulin müqaviməti, piylənmə, diabet kimi problemləri olan pasiyentlər üçün fərdi pəhriz proqramı hazırlayırlar. Belə yanaşma xəstəliyin gedişinə müsbət təsir göstərir.
Profilaktika və maarifləndirmə tədbirləri
Erkən diaqnostika və profilaktika tədbirləri əhalinin sağlamlığının qorunmasında mühüm rol oynayır. Ailədə irsi endokrin xəstəliklər olan şəxslər üçün bu tədbirlər daha da vacibdir.
Endokrinoloji mərkəzlər müasir dövrün aktual tələblərindən biri olan sağlam həyat tərzinin təmin edilməsində mühüm rol oynayır. Bu mərkəzlər təkcə xəstəliklərin diaqnostikası və müalicəsi ilə deyil, həm də profilaktika və maarifləndirmə işləri ilə cəmiyyətin sağlamlığını qoruyur. Hər bir fərd hormonal balansın həyat üçün nə qədər vacib olduğunu anlamalı və vaxtında müayinəyə getməlidir. Endokrinoloji pozuntuların əlamətləri çox vaxt başqa xəstəliklərin simptomlarına bənzədiyindən, yalnız peşəkar mütəxəssis bu fərqi ayırd edə bilər. Buna görə də, bu sahədə ixtisaslaşmış mərkəzlərin xidmətlərindən yararlanmaq sağlamlıq baxımından ən doğru addım hesab olunur.
Ən Çox Verilən Suallar
Əgər tez-tez yorğunluq, yuxusuzluq, səbəbsiz kiloalma və ya arıqlama, aybaşı pozuntuları və ya şəkərə oxşar simptomlar müşahidə edilirsə, endokrinoloqa müraciət edilməlidir.
Hormon analizləri, şəkər və insulin testləri, qalxanabənzər vəzi USM, böyrəküstü vəzilərin görüntülənməsi və metabolik testlər aparılır.
Bəli, uşaqlar üçün ayrıca uşaq endokrinoloqları fəaliyyət göstərir. Xüsusilə boy problemi, erkən cinsi inkişaf və diabet hallarında müraciət olunmalıdır.
Qalxanabənzər vəzi xəstəlikləri, şəkərli diabet, hormonal pozğunluqlar, klimaks sindromu, yumurtalıq vəzilərinin disfunksiyası və s.
Bəli, xüsusilə diabet və piylənmə zamanı pəhriz müalicənin əsas hissəsidir.
Əksər hallarda bu mərkəzlər özəl xidmət göstərir, lakin dövlət xəstəxanalarının nəzdində olan mərkəzlərdə pulsuz xidmətlər də mümkündür.
Bəli, bir çox mərkəzdə diabet məktəbləri və mütəmadi nəzarət bölmələri fəaliyyət göstərir.
Bəzi testlər acqarına verilməli, bəziləri isə günün müəyyən saatlarında götürülməlidir. Mərkəz bu barədə əvvəlcədən məlumat verir.
Bəli, bəzi endokrin xəstəliklər (məsələn, şəkərli diabet) genetik meyillik daşıyır.
Bu, pasiyentin vəziyyətindən asılı olaraq 20 dəqiqədən 1 saata qədər davam edə bilər.
