Dilimiz min illərlə boyu xalqımızın dünya görüşü, təfəkkürü, mənsub olduğu mədəniyyətlər, yaşayış tərzi ilə şəkillənib. Hər bir söz bu dilin mənəvi kodlarından biridir. “Eşik” sözü də məhz belə dərin məna daşıyan, təkcə fəizli azərbaycan evlərinin deyil, xalq düşüncəsinin, adət-ənənələrinin, folklorunun bir hissəsi olan anlayışdır. “Eşik haradadır?”, “eşik qapısı nədir?”, “eşik atmaq nə deməkdir?” kimi suallar səslənirsə, bu, sözün həm maddi, həm mənəvi mənasının olduğunu göstərir.
Eşik nə deməkdir?
“Eşik” Azərbaycan dilində bir neçə mənada işlənən, həm məkan, həm də məcazi anlamlar daşıyan sözdür. Əsas mənası evin içi ilə çölü arasında yerləşən, qapının önündəki kiçik keçid sahəsidir. Bura həm giriş-çıxış yeri kimi praktiki funksiyaya malikdir, həm də sosial baxımdan müəyyən simvolik yüklə ifadə olunur.
Dilimizdə “eşik” sözünün istifadəsi çox qədimlərə dayanır. Bu söz vasitəsilə təkcə fiziki yer deyil, bəzən məcazi olaraq “çöl”, “kənar”, “dışarı” mənaları da ifadə edilir. Məsələn, “eşiyə çıxmaq” ifadəsi sadəcə bir yer dəyişmək deyil, bəzən ailədən və ya bir sosial dairədən ayrılmaq anlamını da daşıyır.
Eşik sözü hansı mənanı verir?
Eşik sözü həm leksik, həm də semantik cəhətdən çoxqatlı mənaya malikdir. Əsas olaraq eşik “bir evin içəri hissəsi ilə çöl hissəsi arasında yerləşən keçid və ya dayanacaq nöqtəsi” anlamına gəlir. Bəzi bölgələrdə eşik daha geniş mənada həyətin əsas giriş hissəsi kimi də qəbul olunur.
Mənəvi baxımdan isə eşik “təhlükəsizlik xətti”, “əxlaqi keçid”, “başqa mühitə keçmədən əvvəlki son dayanacaq” kimi təhlil olunur. Belə mənalarda eşik təkcə məkan deyil, bir həyat mərhələsini təmsil edən yer kimi düşünülür.
Eşik haradır və funksiyası nədir?
Eşik fiziki olaraq bir evin qapı ağzıdır. Əksər hallarda kənd evlərində bu sahə həm yuyunmaq, ayaqqabı çıxarmaq, pal-paltarı dəyişmək üçün istifadə olunur. Ənənəvi kənd həyatında eşik həm də bir növ sosial sərhəddi: evin içi ilə bayır arasında keçid nöqtəsidir. Bura nə evin içidir, nə də tam çöldür – “aralıq” zonadır. Bu xüsusiyyət onu həm fiziki, həm də sosial baxımdan önəmli məkana çevirir.
Ənənəvi ailə həyatında, xüsusilə qadın və kişilərin sosial rolu baxımından eşik müəyyən ayırıcı xətt kimi qiymətləndirilə bilər. Hər kəs evin içərisinə daxil olmur – bir nəfəri evə buraxmaq, ona içərini göstərmək artıq ailənin ona etimad göstərməsi deməkdir. Bu baxımdan eşik həm də “məhrəmlik sərhədi” funksiyasını daşıyır.
Eşik və içərisi fərqi
Eşik və içəri anlayışları həm məkan, həm də məna baxımından bir-birindən fərqlənir. İçəri – evin daxilində, ailənin gündəlik həyatını yaşadığı, şəxsi məkanların yerləşdiyi yerdirsə, eşik – həmin məkana keçid, keçidin son nöqtəsidir. İçəri məhrəmdir, şəxsi həyatdır; eşik isə yarı-açıq, sosial, qismən paylaşılmış məkandır.
Bu fərq çox zaman ailədaxili münasibətlərdə, qonşuluq qaydalarında və hətta ədəbi nümunələrdə özünü göstərir. Məsələn, “eşikdə gözlətmək” – bir insanı içəri buraxmamaq, ona etimadsızlıq bildirmək mənasında işlədilir. Bu da göstərir ki, eşik sadəcə fiziki yer deyil, eyni zamanda münasibətlərin, etibarın da metaforasıdır.
Eşik qapısı nədir?
Eşik qapısı, adətən evin girişində yerləşən, içəriyə aparan əsas keçid yeridir. Ənənəvi Azərbaycan evlərində bu sahə ağacdan düzəldilmiş pilləkən, ayaqqabı saxlanan taxta lövhə, bəzən isə sadəcə torpaqdan düzəldilmiş mərtəbəli keçid ola bilər.
Qədim ev tikililərində eşik qapısı həm də zərif naxışlarla işlənmiş və ev sahibinin zövqünü əks etdirən memarlıq elementi kimi nəzərə çarpırdı. Eşik qapısı həmçinin ailənin açıq və ya qapalı xarakterini də əks etdirirdi. Qapısı daim açıq olan evlər “qonaqsevər”, daim bağlı olanlar isə daha qapalı və şəxsi həyatına diqqətli insanlar kimi dəyərləndirilirdi.
Eşik necə yazılır və fonetik quruluşu
Eşik sözü Azərbaycan dilində “e-ş-i-k” fonetik ardıcıllığı ilə tələffüz olunur. Yazılış baxımından çox sadə quruluşa malikdir və sonluq şəkilçiləri ilə də geniş istifadə olunur: eşikdə, eşiyə, eşikdən, eşikli və s. Söz həm danışıqda, həm yazılı ədəbiyyatda, həm də folklor nümunələrində sabit və müstəqil söz kimi öz yerini qoruyub saxlayır.
Bəzi dialektlərdə isə sözün tələffüzü bir qədər fərqli ola bilər – məsələn, “eşey” və ya “eşek” formasında deyilir. Bu isə Azərbaycan dilinin fonetik zənginliyini və bölgələr üzrə danışıq xüsusiyyətlərini göstərir.
Eşik sözünün sinonimləri və izahı
Eşik sözünə tam sinonim olan ifadələr çox azdır. Onu təqribi şəkildə “qapı ağzı”, “giriş hissəsi”, “çöl hissəsi” kimi ifadələrlə əvəz etmək mümkündür, lakin bu ifadələr eşiyin verdiyi bütün mənaları tam olaraq qarşılamır.
Sözün izahı lüğətlərdə belə verilir: “Evin içəri və çöl hissəsi arasında olan sahə; qapı ağzı”. Bu sahə keçid funksiyasına malik olduğuna görə həm fiziki, həm məcazi anlamlar qazanmışdır. Ədəbi dilimizdə isə bu söz adətən köhnə həyat tərzini, kənd evlərini, sadə və ailəvi münasibətləri ifadə etmək üçün işlənir.
Eşik folklorda və deyimlərdə
Azərbaycan xalq folklorunda eşik ifadəsi tez-tez rast gəlinən obrazlardan biridir. Atalar sözlərində, bayatılarda, aşıq şeirində eşik motivinə rast gəlmək mümkündür. Məsələn, “eşiyə çıxdın, iş gördünmü?”, “eşikdə qalmaq ayıbdır” kimi ifadələr həm davranış normalarını, həm də ailə münasibətlərindəki əxlaqi yanaşmaları göstərir.
Bayatılarda isə eşik adətən ayrılıq, gözləmə, arzu və səbir anlamı ilə işlənir. Qapı arxasında gözləyən aşiq, eşikdə oturan qız, eşiyə çıxan ana obrazları bu anlayışı daha da dərinləşdirir. Eşik folklorun dilində bir keçid, bir gözləmə nöqtəsi, bəzən də ümid yeri kimi təqdim olunur.
Eşik atmaq, eşikdə qalmaq nə deməkdir?
“Eşik atmaq” deyimi xalq arasında bəzən evdən kənarlaşdırmaq, ailədən uzaqlaşdırmaq mənasında işlədilir. Kimsə deyirsə ki, “məni eşiyə atdılar”, bu o deməkdir ki, o insan ailədən, evdən, münasibətdən kənarlaşdırılıb.
“Eşikdə qalmaq” ifadəsi isə daha çox məcazi anlam daşıyır: içəri qəbul olunmamaq, rədd edilmək, münasibətlərdə arzuolunmayan şəxsə çevrilmək kimi yozulur. Bu ifadələr Azərbaycan ailə strukturlarında insanın qəbul olunub-olunmaması ilə bağlı olan dəyərləri simvolizə edir.
Eşikdə olmaq, oturmaq, dayanmaq – bu ifadələrin mənası
Bu ifadələr həm konkret, həm də abstrakt mənada işlənir. “Eşikdə olmaq” – birinin qapısında gözləmək, içəri buraxılmağı arzulamaq deməkdir. “Eşikdə oturmaq” – özünü çölə aid hiss etmək, münasibətə daxil ola bilməmək mənasını verir. “Eşikdə dayanmaq” – qərar gözləmək, bir keçid nöqtəsində qalmaq anlamını daşıyır.
Eşik anlayışı Azərbaycan dilində sadə bir məkan anlayışından daha artıqdır. Bu söz həm sosial münasibətləri, həm ailə içi davranışları, həm də insanın mənəvi vəziyyətini ifadə etmək üçün işlədilən zəngin semantik yükə malikdir. Tarixi kökləri, folklordakı yeri, məcazi istifadəsi və gündəlik həyatdakı funksiyası ilə eşik sözü dilimizin və mədəniyyətimizin ayrılmaz bir parçasına çevrilmişdir. Eşik, keçiddir – həyatın bir mərhələsindən digərinə addım atmadan əvvəlki dayanacaqdır.
Ən çox verilən suallar
- Eşik nədir?
Evin içi ilə çölü arasında yerləşən keçid sahəsidir, qapı ağzı kimi tanınır. - Eşik haradadır?
Adətən evlərin qapısının qarşısında olur, giriş hissəsidir. - Eşik və içəri arasında nə fərq var?
İçəri məhrəmdir, eşik isə keçid və sosial sərhəd funksiyasını daşıyır. - Eşik qapısı nə deməkdir?
Evin girişindəki əsas keçid nöqtəsidir, fiziki və simvolik məna daşıyır. - Eşik atmaq ifadəsi nə deməkdir?
Kimisə evdən və ya ailədən uzaqlaşdırmaq mənasında işlədilir. - Eşikdə qalmaq necə başa düşülür?
Münasibətlərdə və ya ictimai dairədə qəbul olunmamaq anlamına gəlir. - Eşik folklorda necə işlənir?
Aşıq ədəbiyyatında, bayatılarda ayrılıq və gözləmə simvoludur. - Eşik necə yazılır?
“E-ş-i-k” şəkilində yazılır, fonetik tərkibi sadədir. - Eşik hansı dialektlərdə fərqli deyilir?
Bəzi bölgələrdə “eşey” və ya “eşek” formasında tələffüz olunur. - Eşik sözünün sinonimi nədir?
Tam sinonimi yoxdur, “qapı ağzı” və “keçid” ifadələri bəzən əvəz edə bilir.
