İnsan həyatı, onun başlanğıcı və sonu ilə bağlı mövzular tarix boyu cəmiyyətləri düşündürüb. Bu məsələlər içərisində ən mürəkkəblərdən biri də evtanaziya anlayışıdır. Müasir tibbin inkişafı, insanların ömrünün süni yollarla uzadılması, ağrısız son seçimi və həyatın mənəvi sərhədləri bu anlayışın aktuallığını daha da artırır.
Evtanaziya sadəcə bir termin deyil, dərin etik, hüquqi və psixoloji suallar doğuran, müxtəlif mədəniyyətlərdə fərqli mənalar qazanan mürəkkəb bir fenomendir. Bu anlayış xəstənin ağrılarının azaldılması və ya həyatın süni olaraq uzadılmasının qarşısının alınması ilə bağlı qərarların verilməsi zamanı ortaya çıxır. Həm həkimlər, həm hüquqşünaslar, həm də ictimaiyyət bu məsələni qiymətləndirərkən fərqli yanaşmalar sərgiləyir.
Bu mövzunun aktuallığı yalnız tibbi və hüquqi aspektlərlə deyil, həm də dini, fəlsəfi və sosial baxışlarla da bağlıdır. Xüsusilə ağır xəstəliklərdən əziyyət çəkən və sağalma ümidi olmayan insanların və onların yaxınlarının yaşadığı mənəvi təzyiq bu anlayışın həyatdakı praktiki tərəfini daha da kəskinləşdirir.
Evtanaziyanın mənşəyi və anlayışı
“Evtanaziya” sözü yunan dilindən gəlir və “yaxşı ölüm” mənasını verir. Bu anlayış əsasən ağrılı və sağalmaz xəstəliklərdən əziyyət çəkən şəxslərə ölmə haqqının tanınması ilə bağlıdır.
Bu termin ilk dəfə antik dövrlərdə tibbi ədəbiyyatda qeyd olunub, lakin müasir mənada istifadəsi daha çox XX əsrin ikinci yarısından etibarən aktuallaşıb. O zamanlar əsas müzakirə mövzusu həkimlərin insan həyatını uzatmaq və ya qısaltmaq hüququ ilə bağlı idi.
Bu anlayışın formalaşmasında tibbi texnologiyaların inkişafı mühüm rol oynayıb. Sağalma ümidi olmayan xəstəliklərin süni yollarla uzadılması, bəzən xəstə və ailəsi üçün fiziki və psixoloji əzab mənbəyinə çevrilir. Belə hallarda insanların bəziləri ləyaqətli və ağrısız şəkildə həyatdan köçmək istəyi ilə çıxış edirlər.
Evtanaziyanın növləri
Bu anlayış bir neçə formada təzahür edir. Hər növün öz etik və hüquqi tərəfləri vardır:
- Aktiv evtanaziya: Həkim və ya başqa bir şəxs tərəfindən xəstənin ölümünü sürətləndirən hərəkətlərin həyata keçirilməsi. Məsələn, öldürücü dərman verilməsi.
- Passiv evtanaziya: Həyatı süni şəkildə saxlayan tibbi müdaxilələrin dayandırılması. Məsələn, nəfəs aparatının söndürülməsi və ya dərmanların verilməməsi.
- Könüllü evtanaziya: Xəstənin özü tərəfindən açıq və aydın şəkildə həyata son qoyma istəyi.
- Qeyri-könüllü evtanaziya: Xəstənin vəziyyətinə görə qərar yaxınları və ya həkimlər tərəfindən verilir.
- Assisted suicide (yardımlı intihar): Həkim yalnız ölümə aparan dərmanı təqdim edir, lakin ölüm aktını şəxs özü həyata keçirir.
Bu fərqlər evtanaziyanın hüquqi statusunu və etik dəyərləndirilməsini ciddi şəkildə dəyişir.
Evtanaziya və hüquqi status
Dünyanın bir çox ölkəsində bu məsələ hələ də ciddi müzakirələrə səbəb olur.
- Niderland: Evtanaziya qanunidir, lakin yalnız ağır və sağalmaz xəstəliklərə malik xəstələrin öz istəyi ilə və ciddi nəzarət altında həyata keçirilə bilər.
- Belçika: Uşaq evtanaziyasına da icazə verən azsaylı ölkələrdən biridir.
- Kanada: Tibbi yardımlı ölüm (MAID) sistemində qanunla tanınır.
- ABŞ: Bəzi ştatlarda yardımçı intihara hüquqi icazə verilir.
- Azərbaycan: Qanunvericilikdə evtanaziya anlayışı açıq şəkildə tanınmır və həyata keçirilməsi cinayət kimi qiymətləndirilir.
Bu fərqliliklərin kökündə ölkələrin mədəni, dini və hüquqi sistemləri dayanır.
Evtanaziyanın lehinə arqumentlər
Bu mövqeni müdafiə edənlər aşağıdakı fikirləri əsas gətirirlər:
- Ağrıların aradan qaldırılması: Sağalmaz xəstəliklərin yaratdığı davamlı fiziki və psixoloji əzab həyat keyfiyyətini tamamilə məhv edir.
- Ləyaqətli ölüm hüququ: İnsan özü həyatı ilə bağlı qərar vermək azadlığına malik olmalıdır.
- Yaxınların yükünü azaltmaq: Uzunmüddətli və baha başa gələn müalicələr ailələr üçün maddi və mənəvi yük yaradır.
- Tibbi resursların səmərəli istifadəsi: Sağalması mümkün olmayan şəxslərin müalicəsinə ayrılan resurslar digər xəstələrə yönəldilə bilər.
Bu arqumentlər daha çox liberal və fərdiyyətçi düşüncəyə əsaslanan cəmiyyətlərdə qəbul edilir.
Evtanaziyanın əleyhinə arqumentlər
Tərəddüd və etiraz edənlər isə aşağıdakı məqamları önə çəkirlər:
- Həyatın müqəddəsliyi: İnsan həyatına qəsd, istənilən formada, etik və dini baxımdan qəbuledilməzdir.
- Qərarvermə qeyri-müəyyənliyi: Bəzən xəstə təzyiq altında və ya depressiv vəziyyətdə belə qərar verə bilər.
- Qanunla sui-istifadə riski: Qanuni boşluqlar yaxınların və ya həkimlərin məsuliyyətsiz davranışlarına yol aça bilər.
- Alternativ müalicə və palyativ baxım: Ağrıların idarə olunması üçün evtanaziyadan fərqli tibbi yollar mövcuddur.
Bu yanaşma daha çox dini dəyərlərə əsaslanan, kollektiv həyat fəlsəfəsini üstün tutan cəmiyyətlərdə müşahidə olunur.
Dini baxışlar
Ənənəvi dinlər evtanaziyaya qarşı çıxır.
- İslam: Həyat Allahın əmanətidir və onun nə vaxt sona çatacağını yalnız Yaradan müəyyən edə bilər. Evtanaziya günah hesab olunur.
- Xristianlıq: Yaşamaq və ölmək Tanrının səlahiyyətidir. Kilsə evtanaziyanı rədd edir.
- Yəhudilik: İnsan həyatının qorunması əsas dəyərlərdən biridir və evtanaziya bu prinsipə ziddir.
Bəzi buddist və hindu mənbələrdə isə evtanaziyaya daha neytral və fərdi qərar kimi baxan yanaşmalar da vardır.
Palyativ baxım və evtanaziya
Palyativ tibbi xidmətlər evtanaziyaya alternativ kimi təqdim edilir. Bu xidmətlər ölümcül xəstəliklərin son mərhələsində xəstənin ağrılarını azaltmaq, psixoloji dəstək göstərmək və keyfiyyətli son günlər təmin etmək məqsədi daşıyır.
Bir çox ölkədə palyativ xidmətin inkişafı evtanaziya tələblərinin azalmasına səbəb olmuşdur. Palyativ yanaşma həm tibbi, həm də insani baxımdan daha geniş qəbul görən üsul hesab edilir.
Həkim məsuliyyəti və vicdani dilemma
Tibbi personal üçün evtanaziya həm etik, həm də hüquqi baxımdan böyük məsuliyyət daşıyır. Həkimlər həyat qorumağa and içmiş şəxslərdir. Eyni zamanda, xəstənin ağrısını azaltmaq onların əsas vəzifələrindəndir.
Bu ziddiyyət bir çox ölkədə peşəkar təlimlərin və etik komitələrin formalaşmasına səbəb olub. Vicdanı ilə qanun arasında qalan həkim bəzən hansı tərəfi seçəcəyini müəyyən etməkdə çətinlik çəkir
Evtanaziya həm fərdi azadlıq, həm həyatın müqəddəsliyi, həm də tibbin rolu haqqında fundamental suallar doğurur. Bu anlayış müxtəlif aspektlərdən qiymətləndirilərkən birbaşa insanlıq, əxlaq, inanc və hüquq sistemi ilə toqquşur.
Müxtəlif ölkələrin yanaşmaları arasında kəskin fərqlər olsa da, əsas məqam insan ağrısının və əzabının azaldılması, həyatın son mərhələsində mümkün qədər ləyaqətli və insani davranışın göstərilməsidir.
İctimai şüur və qanunvericilik bu məsələdə daim inkişaf edən prosesdir. İnsanların bu tip çətin qərarlarla qarşılaşmadığı bir sistem qurmaq, sağlamlıq və mənəvi dəstəyi gücləndirmək ən mühüm hədəf olmalıdır.
Ən Çox Verilən Suallar
Ağır və sağalmaz xəstəliklərdən əziyyət çəkən şəxslərin öz istəyi ilə həyatlarına son qoyulmasına evtanaziya deyilir.
Evtanaziyada ölüm hərəkətini başqası həyata keçirir, yardımlı intiharda isə həkim vasitəni təqdim edir, lakin icra xəstənin öz öhdəsinə düşür.
Niderland, Belçika, Kanada, Kolumbiya və bəzi ABŞ ştatlarında müəyyən şərtlərlə qanunla icazə verilir.
Azərbaycan qanunvericiliyində evtanaziya icazəli deyil və həyata keçirilməsi cinayət məsuliyyəti doğura bilər.
Bəzi hallarda könüllü olaraq pasient özü qərar verir, digər hallarda qərarı ailə və ya həkimlər verə bilər.
Aktiv, passiv, könüllü, qeyri-könüllü və yardımçı intihar əsas növlər sayılır.
İslam, xristianlıq və yəhudilik bu praktikanı rədd edir, həyatın yalnız Tanrı tərəfindən sonlandırılmalı olduğunu bildirir.
Palyativ xidmət həyatın son mərhələsində ağrıların və əzabların azaldılmasına yönəlib və evtanaziyaya alternativ kimi qəbul edilir.
Həkimin həyatın sonlandırılmasında iştirakının hüquqi və mənəvi əsasları əsas mübahisə mövzusudur.
Sui-istifadə riski, qərarların təzyiq altında verilməsi və həkimlərin etik dilemma yaşaması kimi problemlər ortaya çıxa bilər.
