Hər bir insan həyatı boyunca fərqli emosional vəziyyətlərdən keçir. Sevinc, kədər, həyəcan, qorxu, qəzəb və xoşbəxtlik kimi duyğular gündəlik həyatımızın ayrılmaz parçasıdır. Bəzən bu emosional hallar o qədər güclü olur ki, insanda real həyatdan uzaqlaşma hissi yaradır. Bu vəziyyətlərdən biri də eyforiyadır. Eyforiya termini gündəlik dildə “hədsiz sevinc”, “uçmaq kimi hiss” və ya “qeyri-adi rahatlıq” anlamlarında istifadə olunsa da, əslində onun tibbi, psixoloji və nevroloji aspektləri daha dərin və mürəkkəbdir. Eyforiya yalnız bir hiss deyil, həm də bəzən orqanizmin müəyyən patologiyalarının əlaməti və ya kimyəvi reaksiya nəticəsində yaranan psixoloji durumdur. Bu məqalədə eyforiyanın nə olduğunu, hansı hallarda yaşandığını, səbəblərini, növlərini və onun cəmiyyət, fərd və sağlamlıq üzərindəki təsirlərini geniş şəkildə izah edəcəyik. Məqsədimiz bu anlayışı daha elmi, dəqiq və oxucu üçün anlaşıqlı şəkildə təqdim etməkdir.
Eyforiyanın Elmi Tərifi və Mənşəyi
Eyforiya anlayışı qədim yunan dilindəki “euphoros” sözündən yaranmışdır və “özünü yaxşı hiss etmək” mənasını verir. Tibb və psixologiyada eyforiya – normadan artıq sevinc, qeyri-adi həzz və hədsiz məmnunluq vəziyyəti kimi tanınır. Bu vəziyyət həm sağlam insanlarda qısa müddətli olaraq yaşana bilər, həm də müxtəlif psixi və fiziki xəstəliklərin əlaməti kimi müşahidə oluna bilər.
Elmi tərifə görə, eyforiya – beyində “dopamin”, “serotonin” və “endorfin” kimi neyrotransmitterlərin səviyyəsinin sürətlə artması nəticəsində yaranan emosional yüksəliş vəziyyətidir. Bu maddələr beyində “mükafat sistemi” adlanan strukturlar vasitəsilə ifraz olunur və insanın özünü hədsiz xoşbəxt, təhlükəsiz, güvənli və rahat hiss etməsinə səbəb olur.
Eyforiyanın Psixoloji Aspektləri
Psixoloji nöqteyi-nəzərdən eyforiya, adətən, müvəqqəti, lakin intensiv yaşanan duyğusal yüksəliş kimi xarakterizə olunur. İnsan sanki reallıqla əlaqəsini qismən itirir, dünya daha gözəl, həyat isə mənalı görünür. Bu hal bəzən meditasiyadan sonra, dini ayinlərdə, sevgi hissləri zamanı və ya uzunmüddətli stresdən sonra baş verir. Lakin, eyni zamanda, bu emosional yüksəliş hallusinasiyalarla, qəribə davranışlarla və davranış kontrolunun azalması ilə müşayiət olunarsa, artıq psixopatoloji vəziyyət ola bilər.
Bəzi insanlarda eyforiya yüksək yaradıcılıqla, enerji artımı ilə və motivasiya yüksəlişi ilə müşahidə olunur. Bu hallarda insan sanki yeni ideyalarla dolur və həyatına daha güclü şəkildə davam etmək üçün enerji toplayır. Bu, pozitiv eyforiya kimi qəbul edilə bilər. Lakin onun patoloji versiyasında isə insan reallığı düzgün qiymətləndirə bilmir və riskli davranışlara meyil göstərir.
Eyforiyanın Törəmə Səbəbləri
Eyforiyanın səbəbləri çoxşaxəlidir və onları bir neçə qrupda cəmləşdirmək mümkündür:
- Bioloji səbəblər – Beyindəki kimyəvi maddələrin balanssızlığı, genetik meyillər və ya neyrotransmitterlərin ifrazının pozulması.
- Psixoloji faktorlar – Uzunmüddətli depressiyadan sonra ani xoş hadisə, uğurlu nəticə və ya arzulanan məqsədə çatmaq.
- Farmakoloji təsirlər – Narkotik maddələr, antidepresantlar, bəzi ağrıkəsicilər və stimulyatorlar eyforik hal yarada bilər.
- Patoloji hallar – Şizofreniya, manik-depressiv psixoz (bipolyar pozuntu), Parkinson və Altsheymer kimi nevroloji xəstəliklər zamanı eyforik hallar müşahidə edilə bilər.
- Fizioloji səbəblər – Aclıq, yuxusuzluq, hormonal dəyişikliklər və ya fiziki gərginlikdən sonra orqanizmin bərpa mərhələsində yaranan müvəqqəti eyforiya.
Eyforiya və Psixopatologiya Arasındakı Fərqlər
Eyforiyanın sadəcə emosional bir vəziyyətmi, yoxsa xəstəlik əlamətimi olduğunu ayırd etmək vacibdir. Sağlam insanda qısa müddət davam edən eyforiya təhlükəli hesab olunmur. Məsələn, idman yarışında qalib gələn idmançıda yaranan eyforiya təbii bir emosional reaksiyadır.
Lakin əgər bu hal mütəmadi təkrarlanırsa, real həyatdan uzaqlaşma hissi artırsa və insanın gündəlik funksiyalarına təsir edirsə, artıq bu, psixopatoloji vəziyyət hesab olunur. Xüsusilə manik epizodlarda müşahidə olunan eyforiya halları insanın davranışlarına, düşüncə tərzinə və hətta qərarvermə qabiliyyətinə ciddi zərər verə bilər.
Narkotik Maddələr və Süni Eyforiya
Ən çox rast gəlinən eyforiya səbəblərindən biri narkotik maddələrin təsiridir. Opioidlər, amfetaminlər, ekstazi və digər psixotrop maddələr beyindəki dopamin səviyyəsini süni şəkildə artıraraq insanda saxta xoşbəxtlik hissi yaradır. Bu tip eyforiya sürətli və güclü olur, lakin bir o qədər də təhlükəlidir. Maddənin təsiri keçdikdən sonra insan boşluq, depressiya və hətta intihara meyilli hallar yaşaya bilər. Bu tip süni eyforiya narkotik asılılığının əsas səbəbkarıdır.
Eyforiyanın Orqanizmə Təsirləri
Eyforik vəziyyət zamanı bədənin fizioloji reaksiyalarında da dəyişikliklər müşahidə olunur. Nəbz sürətlənir, təzyiq qalxır, bədən istiliyi artır və insan daha enerjili hiss edir. Bu, qısa müddətdə müsbət kimi görünsə də, orqanizm üçün uzunmüddətli eyforik vəziyyətin zərərləri ola bilər. Müntəzəm və süni yollarla yaradılan eyforik hallar ürək-damar sistemi, sinir sistemi və beyin funksiyalarını ciddi şəkildə poza bilər.
Eyforiya və Yaradıcı Enerji Arasındakı Əlaqə
Bəzi alimlər eyforiyanın yaradıcılıqla sıx əlaqəli olduğunu bildirirlər. Xüsusilə sənətkarlar, yazıçılar və musiqiçilər yaradıcılıq prosesində müvəqqəti eyforik hallara düşürlər. Bu zaman onlar reallıqdan bir qədər uzaqlaşaraq daha dərin, fərqli və emosional əsərlər yarada bilirlər. Bununla belə, yaradıcı insanlarda bu vəziyyətin patoloji hal alması da müşahidə olunur – məsələn, Van Qoqun bəzi dövrlərində yaşadığı manik epizodlar.
Eyforiyanın Cəmiyyətə və Münasibətlərə Təsiri
Eyforiya, fərdi səviyyədə qısa müddətli müsbət təsirlər yaratsa da, sosial münasibətlər baxımından bəzən neqativ nəticələr doğura bilər. Xüsusilə patoloji eyforiya hallarında insanın özünü reallıqdan üstün görməsi, başqalarını anlamaması və bəzən hətta aqressiv davranışlar göstərməsi mümkündür. Bu isə ailə münasibətlərində, dostluqlarda və iş mühitində problemlər yarada bilər.
Eyforiyadan Qurtulma Yolları və Terapiya
Əgər eyforiya təbii, qısa və nəzarətli haldırsa, heç bir müdaxiləyə ehtiyac yoxdur. Lakin süni yollarla yaranan və ya psixi pozuntularla müşayiət olunan eyforiya vəziyyətində tibbi və psixoloji yardım vacibdir. Bu məqsədlə aşağıdakı üsullar tətbiq edilir:
- Psixoterapiya (xüsusilə koqnitiv-bihevioral terapiya)
- Dərman müalicəsi (bəzən antipsixotiklər və ya stabilizatorlar)
- Sosial dəstək proqramları
- Detoks və reabilitasiya mərkəzləri (narkotik asılılığı halında)
Eyforiya və Meditasiya, Dini Təcrübələr
Bəzi hallarda eyforiya dini ayinlər, meditasiya, zikr və ya nəfəs texnikaları ilə əldə edilə bilər. Bu hallarda insan öz daxilində sülh, rahatlıq və məmnunluq hiss edir. Bu tip eyforik hallar təhlükəli deyil və əksinə, bəzən psixoloji sağlamlıq üçün faydalı sayılır. Lakin bu hissin reallıqla əlaqəni itirməyə çevrilməməsi vacibdir. Hər bir emosional yüksəlişdə balans qorunmalıdır.
Eyforiya insan həyatının mürəkkəb emosional palitrasında parlaq, lakin çox vaxt çaşdırıcı bir rəngdir. Onun təbii, süni və patoloji formaları fərqli təsirlərə malikdir. Təbii eyforiya insana motivasiya və ruh yüksəkliyi bəxş edə bilər, süni eyforiya isə sağlamlıq üçün riskli nəticələr doğura bilər. Patoloji eyforiya halları isə ciddi tibbi və psixoloji müdaxilə tələb edir. Eyforiyanı düzgün dərk etmək, onu emosional bir yüksəliş kimi qiymətləndirmək və zəruri hallarda dəstək almaq cəmiyyətin psixi sağlamlığının qorunmasında mühüm rol oynayır.
Ən çox verilən suallar
Eyforiya normadan artıq sevinc, xoşbəxtlik və həzz hissi ilə müşayiət olunan emosional vəziyyətdir.
Xeyr. Əgər bu hal qısa müddətlidirsə və nəzarətli şəkildə baş verirsə, təbii və zərərsiz sayılır. Lakin süni və ya patoloji hallarda ciddi risklər daşıyır.
Bipolyar pozuntu, şizofreniya, bəzi nöroloji və psixi pozuntular zamanı eyforik hallar müşahidə edilə bilər.
Artmış nəbz, yüksək enerji, danışıqda sürətlilik, yuxusuzluq və həddindən artıq nikbinlik müşahidə oluna bilər.
Bəli. Bir çox narkotik və psixotrop maddələr beyində dopamin səviyyəsini süni şəkildə artıraraq eyforik hiss yaradır.
Bəzi hallarda, xüsusilə bipolyar pozuntuda, eyforik fazadan sonra depressiv faza müşahidə olunur.
Sağlam həyat tərzi, psixoloji balans, terapiya və mütəxəssis dəstəyi ilə eyforiyanı idarə etmək mümkündür.
Əksinə, bu tip eyforik hallar müsbət sayılır və psixoloji rahatlıq gətirə bilər.
Təbii eyforiyalar bir neçə dəqiqə və ya saat davam edə bilər. Patoloji və ya maddə təsirli eyforiyalar daha uzun sürə bilər.
Bəli, lakin nadir hallarda və əsasən bəzi nevroloji pozuntular zamanı mümkündür.
